Το τέρας του Malmesbury

Γράφει ο Βαγγέλης Ζέρβας – 
Στις 5 Απριλίου 1588 ο φόβος από την είδηση της εισβολής του ισπανικού στόλου στα αγγλικά ύδατα προκαλεί πρόωρο τοκετό στη γυναίκα του πάστορα του Malmesbury, που φέρνει στον κόσμο τον δευτερότοκο γιο της, Thomas Hobbes, έναν από τους σημαντικότερους πολιτικούς φιλόσοφους της αστικής σκέψης. “Η μητέρα μου γέννησε δίδυμα, εμένα και τον φόβο” θα πεί αργότερα στην αυτοβιογραφία του.Στην πολυτάραχη και μακρόχρονη ζωή του (είδε το κεφάλι ενός βασιλιά να πέφτει, την φρίκη των Εμφυλίων Πολέμων, τη δικτατορία του Cromwell, την παλινόρθωση των Stuart) αφιέρωσε μεγάλο μέρος του έργου του στην διαμόρφωση μιας πολιτικής θεωρίας που- όπως ο ίδιος πίστευε- θα εξασφάλιζε οριστικά την ειρήνη και την τάξη σε μια κοινωνία. (1)

Ο Ηοbbes, ήδη από την εποχή που ζούσε υπήρξε το μαύρο πρόβατο. Πολιτικοί, κληρικοί, νομομαθείς, επιστήμονες και πανεπιστημιακοί συμφωνούσαν ότι οι απόψεις του είναι βλάσφημες και επικίνδυνες. Το παρατσούκλι “τέρας του Malmesbury” ήταν μόνο το πιο συνηθισμένο ανάμεσα στα πολλά που του είχαν προσάψει. Του καταλόγισαν ένα σωρό αιρέσεις. Ο λόρδος Clarendon δήλωνε ότι “κάθε συντεταγμένη εξουσία πρέπει να τον συλλάβει”.

Το 1666 όταν η πανούκλα έπληξε το Λονδίνο αιτία θεωρήθηκε η εξάπλωση του αθεϊσμού και ο Hobbes πρώτος υπεύθυνος. Η Βουλή των κοινοτήτων ψηφίζει νόμο ενάντια στους άθεους και συστήνει ειδική επιτροπή για να εξετάσει το έργο του Hobbes Leviathan. Γίνονται προτάσεις από επισκόπους να καεί στην πυρά. Τελικά ο ίδιος θα γλυτώσει, όχι όμως και τα έργα του που μετά το θάνατο του καταδικάζονται επίσημα και καίγονται πανηγυρικά στο προαύλιο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (2). Οι χαρακτηρισμοί της ωμότητας και του απολυταρχισμού θα ακολουθούν το έργο του και τους επόμενους αιώνες. Και θα χρειαστεί να φτάσουμε στον 20ο αιώνα για να αναγνωριστεί-και πάλι όχι από όλους- η σημασία των κειμένων του. (3)

Στην εποχή του ο Hobbes καταδικάστηκε γιατί προσπάθησε να θεμελιώσει μια θεωρία με νέα θεμέλια και διαφορετικό τρόπο νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας. Και τα δύο κόμματα στην Αγγλία (φιλομοναρχικοί και φιλοκοινοβουλευτικοί) απέρριψαν τις θεωρίες του και κράτησαν αποστάσεις. Οι κληρικοί εξοργίστηκαν με τον αθεϊσμό του. Οι νομομαθείς με την έλλειψη σεβασμού στο εθιμικό δίκαιο. Οι πανεπιστημιακοί με τις επικρίσεις του για συντηρητισμό και άρνηση προσαρμογής σε νέες θεωρίες. Οι επιστήμονες από με την προσπάθεια του να προβάλλει τις έρευνες του για την γεωμετρία και να παραβιάσει τα χωράφια τους.(4) Ποιά ήταν λοιπόν αυτή η καταραμένη θεωρία που η κορυφαία έκφραση της ήταν το έργο Leviathan (5);

Η πρώτη τομή ήταν ότι ο Hobbes εφάρμοσε στις κοινωνικές επιστήμες την μέθοδο του Γαλιλαίου, δηλαδή την επαγωγική-αναγωγική μέθοδο, η οποία συνίσταται στη διάσπαση ενός σύνθετου σώματος στα πιο απλά μέρη του και κατόπιν στην ανασύνθεση των μερών αυτών σε ενιαίο σώμα. Η δεύτερη ήταν η, επίσης κληρονομημένη από τον Γαλιλαίο, εμμονή στην έννοια της κίνησης. Όλη η εικόνα του ανθρώπου στο έργο του είναι η εικόνα μιας μηχανής εν κινήσει. Η τρίτη ήταν μια ντετερμινιστική υλιστική ψυχολογία που ανάγει όλες τις πνευματικές λειτουργίες σε κάποια υλική κίνηση.(6)
Διαλύοντας λοιπόν την κοινωνία σε ξεχωριστές μονάδες για να το μελετήσει, ο Hobbes σχηματίζει την εικόνα άπειρων υλικών σωμάτων που κινούνται ακατάπαυστα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Με αυτόν τον τρόπο θεμελιώνεται η απόλυτη προτεραιότητα του ατόμου σε σχέση με το Κράτος, η αντίληψη του ατόμου ως ακοινωνικού, η απόλυτη αντίθεση φύσης και Κράτος και, τελικά η ίδια η σύλληψη του Κράτους ως Leviathan. Δηλαδή όλες σχεδόν οι βασικές έννοιες της αστικής σκέψης, που πολλές φορές αποδίδονται στους φιλελεύθερους (από τους οποίους εξαιρείται συχνά ο Hobbes λόγω της πολιτικής λύσης που πρότεινε) η ακόμα χειρότερα στους νεοφιλελεύθερους στοχαστές (υπονοώντας κάποια “στρέβλωση” από τις αρχές του Διαφωτισμού) διατυπώνονται ήδη στο Leviathan το 1651.

Τα παραπάνω σχηματίζουν μια θεωρία για τον άνθρωπο ως “λύκο” που έχει σαν φυσική τάση την καταστροφή του διπλανού του: ενώ υπάρχουν νόμοι, λέει o Ηοbbes “όταν κανείς πάει ταξίδι, οπλίζεται και φροντίζει να έχει ισχυρή συνοδεία, όταν πάει να κοιμηθεί, κλειδώνει τις πόρτες ακόμη και μέσα στο σπίτι κλειδώνει τα ντουλάπια….ποιά γνώμη έχει για τους συνανθρώπους του όταν ταξιδεύει οπλισμένος, για τους συμπολίτες του, όταν κλειδώνει τις πόρτες, για τα παιδιά του και τους υπηρέτες του, όταν κλειδώνει τα ντουλάπια;”. Αυτή η φυσική τάση του ανθρώπου θεμελιώνεται από τον Hobbes στην ύπαρξη υλικής κίνησης και ερεθισμών που δεν διαφέρουν από τα ζώα.(7)
Έτσι συναντάμε στις απαρχές της αστικής σκέψης αυτό που θα γίνει αργότερα, και μέχρι τις μέρες μας, θεμελιακή της αρχή. Την ένδυση με θετικό μανδύα μιας βαθιά κοινωνικής και ταξικής προσέγγισης. Γιατί ο άνθρωπος του Hobbes που ζει μέσα στο φόβο και την αβεβαιότητα αλλά έχει τη δυνατότητα να οπλιστεί, να έχει υπηρέτες, να ταξιδεύει με ισχυρή συνοδεία και να κλειδώνει τα ντουλάπια μέσα στο σπίτι δεν είναι προφανώς ο χωρικός του 17ου αιώνα. Είναι ο αστός που ζει χωρίς το δέος των νόμων και της εξουσίας, προσπαθώντας να επιβιώσει και από τον ανταγωνισμό με τους άλλους αστούς και από την εχθρότητα των κυρίαρχων τάξεων (γαιοκτημόνων/φεουδαρχών).

Η αντίληψη του Hobbes για την γενική κλίση των ατόμων σε μια αδιάκοπη πάλη για την εξουσία (8) κάνει αδύνατη τη συμβίωση χωρίς την ύπαρξη του κράτους και μάλιστα ενός κράτους απόλυτου και ισχυρού που θα μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια και την σταθερότητα. Δεν είναι παρά η έκφραση της ανταγωνιστικής κοινωνίας του καπιταλισμού (που τότε βρισκόταν στις απαρχές της) για συμμαχία με τον απολυταρχισμό. Στο κράτος αυτό ο Hobbes δίνει την ονομασία Leviathan, (ενός βιβλικού τέρατος)
Και όχι μόνο αυτό. Ο Hobbes θα εισάγει κατευθείαν τα χαρακτηριστικά της εμπορευματικής κοινωνίας: “η αξία και η σπουδαιότητα ενός ανθρώπου, όπως κάθε άλλου πράγματος είναι η τιμή του”(9). Με αυτό τον τρόπο θα περιγραφεί, ήδη από το Leviathan η ίδια η καπιταλιστική κοινωνία. Το άτομο δεν έχει δεσμούς από γένη, θρησκείες και έθιμα. Αναγκαστικά η επιβίωση του εξαρτάται από τη μεγιστοποίηση της ισχύος του. Για να το πετύχει αυτό πρέπει να κινείται συνεχώς για να πετύχει την καλύτερη τιμή για τον εαυτό του. Έτσι η αβεβαιότητα δεν αντιστοιχεί πια μόνο στην αστική τάξη αλλά σαν καθολική εικόνα της κοινωνίας περιγράφει την ανασφάλεια και της εργατικής τάξης που είναι αναγκασμένη για να ζήσει να πουλάει καθημερινά τον εαυτό της.
Ταυτόχρονα ο Hobbes θα είναι ο πρώτος που θα εισάγει την διάκριση δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας που θα αποτελέσει θεμέλιο της καπιταλιστικής κοινωνίας: “Ο άνθρωπος μυστικά είναι ελεύθερος….ως πολίτης υπόκειται στον κυρίαρχο, μόνον ως υπήκοος ο άνθρωπος είναι πολίτης”. Ο διαχωρισμός “ανθρώπου” και “υπηκόου’ δεν είναι τίποτα άλλο από τον διαχωρισμό ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, θεμελιώδες γνώρισμα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και αφετηριακό σημείο όλων των θεωριών για το κράτος και την πολιτική σε αυτόν. Ο Hobbes θα περιγράψει ακόμα και την ανάγκη «αναπαλλοτρίωτων» ατομικών δικαιωμάτων τα οποία ανήκουν στην ιδιότητα του «ανθρώπου» και όχι του «πολίτη» στα οποία το κράτος είναι λογικό να μην παρεμβαίνει (χωρίς όμως να δεσμεύεται) όπως η οικονομική δραστηριότητα, η κατοικία, ο τρόπος ζωής, η εκπαίδευση.(10)

Στο σύστημα του Hobbes υπάρχουν λοιπόν όλες οι έννοιες του αστικού συνταγματικού κράτους. Όταν μιλάει για συντεταγμένο κράτος αναφέρεται σε ένα κράτος που η νομιμότητά του προκύπτει από την βούληση ενός συνόλου ανθρώπων που μέσα από τη συναίνεση εκχωρεί –οριστικά- την εξουσία του. Είναι δευτερεύον ό αμετάκλητος χαρακτήρας αυτής της παραχώρησης (που αργότερα θα τον «διορθώσουν» οι μεταγενέστερες θεωρίες της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας). Το σημαντικό είναι ότι το κράτος προκύπτει από την εκούσια συναίνεση και συμφωνία των ατόμων.
Από αυτήν την αντίληψη για την φύση του ατόμου απορρέει και η ανάγκη ύπαρξης του κράτους. Εδώ ο Hobbes εισάγει τον ακρογωνιαίο λίθο της φιλελεύθερης φιλοσοφίας: Όλη του η επιχειρηματολογία ξεκινάει και τελειώνει με το άτομο-μονάδα το οποίο το Κράτος πρέπει να προστατεύσει και την παραχώρηση κάποιων δικαιωμάτων ώστε να διασφαλιστεί αυτή η προστασία. Είναι το πρόγραμμα της αστικής τάξης που διεκδικεί κρατική προστασία απέναντι στους εξαθλιωμένους χωρικούς που μετατρέπονται σε εργάτες στο εσωτερικό, απέναντι στον ανταγωνισμό στο εξωτερικό αλλά ταυτόχρονα απαιτεί την μεγαλύτερη ελευθερία και κατάργηση όλων των παλιών-εθιμικών η όχι-μορφών ιδιοκτησίας και συναλλαγής που παρεμποδίζουν την συσσώρευση κερδών (11).

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Hobbes δεν είναι (όπως πολλοί ισχυρίζονται) ότι προτείνει μια απόλυτη εξουσία σαν την καλύτερη μορφή διακυβέρνησης της “ανταγωνιστικής” κοινωνίας. Και άλλοι στοχαστές (όπως ο πολύ περισσότερο αποδεκτός στους κύκλους της αστικής τάξης Locke) αναγνώρισαν την αναγκαιότητα μιας απόλυτης εξουσίας. Είναι ότι (και αυτό εξόργισε τους «φιλελεύθερους» επικριτές του) υποστήριξε ότι αν θέλουμε να είμαστε συνεπείς με μια τέτοια θεώρηση της κοινωνίας τότε η εξουσία (που τα άτομα εκχωρούν στον κυρίαρχο μονάρχη) θα πρέπει να είναι αμετάκλητη και να αυτοδιαιωνίζεται για πάντα . Γιατί, σε διαφορετική περίπτωση, με την πρώτη αλλαγή θα οδηγούμασταν σε μια κατάσταση πλήρους αναρχίας, βίας και αλληλοεξόντωσης των ατόμων-ανταγωνιστικών μηχανών. Για αυτό δεν μπορεί να υπάρξει κανένα διάστημα-έστω και μικρό- αναμονής για νέο καθεστώς. Αλλιώς αυτή η προσέγγιση δεν έχει βάση.

Ο Hobbes δεν υπήρξε απολογητής της απόλυτης μοναρχίας όπως προσπάθησαν να τον παρουσιάσουν οι επικριτές του. Εξάλλου δεν απέκλεισε και την δυνατότητα το σύστημα του να συνυπάρξει με μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης την οποία ο ίδιος δεν υποστήριζε σαν επιλογή (12).Την αναγκαιότητα της απόλυτης εξουσίας δεν την θεμελίωνε σε κάποιο θείο δικαίωμα η στην ανωτερότητα του μονάρχη. Ο απολυταρχισμός του ήταν η συνέπεια του ορθολογιστικού υπολογισμού των διάφορων ατόμων.

To βασικό στη θεωρία του (με την εμπειρία των πολέμων της εποχής του που ενίσχυσε την πεποίθηση του για μια ισχυρή και σταθερή εξουσία) δεν ήταν τόσο η μορφή της εξουσίας αλλά ότι αυτή πρέπει να είναι απόλυτη, ανεξάρτητα σε ποιόν ανήκει. Η θεωρία του βέβαια, δεν ήταν απαλλαγμένη από αντιφάσεις. Τα όρια της πολιτικής του θεωρίας όμως δεν αφορούσαν μόνο την εσωτερική συνοχή του συστήματος του (όπως, για παράδειγμα, η ίση κατανομή της ανασφάλειας σε όλα τα μέλη της κοινωνίας και η θεωρία του για την κατακερματισμένη κοινωνία που ερχόταν σε αντίθεση με την κοινωνική ανισότητα και την ταξική συνοχή) (13). Ήταν έκφραση και γενικότερων αδιεξόδων της αστικής σκέψης και της πολιτικής φιλοσοφίας που εμφανίστηκαν με διαφορετικό τρόπο και στους μεταγενέστερους στοχαστές.

Θέτοντας τα θεμέλια του Φιλελευθερισμού ο Hobbes διατύπωσε εξαρχής μια αλήθεια που γρήγορα η αστική σκέψη ξέχασε: ότι αν όντως ισχύει ότι “δεν υπάρχει κοινωνία παρά μόνο άτομα-την κοινωνία δεν μπορείς να την πάρεις τηλέφωνο” όπως είπε τριακόσια χρόνια μετά  η Thatcher (απλά επαναλαμβάνοντας το σκεπτικό που ο ίδιος είχε διατυπώει αρχικά για την κοινωνία ως άθροισμα ατόμων) τότε η μόνη σίγουρη μορφή διακυβέρνησης θα είναι αυτή μιας πανίσχυρης, απόλυτης και αμετάκλητης εξουσίας. Το “τέρας του Malmesbury” αποκάλυψε με ειλικρίνεια αυτό που πολλές μεταγενέστερες θεωρίες απέκρυψαν: την μόνιμη και δομική ροπή της φιλελεύθερης θεωρίας και όλων των παράγωγων θεωριών των “δικαιωμάτων του πολίτη” προς τον αυταρχισμό κάτι που σήμερα αγνοούν -συνειδητά η όχι- πολλοί  διανοούμενοι για να μην αναφερθούμε σε «αριστερά» κόμματα. Ροπή που οι ταξικοί αγώνες μπορούν προσωρινά να την διακόπτουν (και αυτή είναι η αιματοβαμμένη ιστορία των εργατικών αγώνων και κοινωνικών αγώνων για τα δημοκρατικά δικαιώματα) η και να επιταχύνουν (και αυτή είναι η ιστορία των δικτατοριών και του φασισμού) όμως δεν πρόκειται να καταργηθεί παρά μόνο με το πέρασμα σε μια άλλη μορφή κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης.
Αυτήν την αλήθεια ο Hobbes την πλήρωσε με την αιώνια καταχώριση του στους «αιρετικούς» και στους «φιλομοναρχικούς». Ο στοχαστής που διατύπωσε, τότε που η αστική τάξη ήταν ακόμα επαναστατική, το σύνολο σχεδόν των αρχών της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας και έφερε μέχρι τέλους το συμπέρασμα για την πολιτική οργάνωση που αντιστοιχεί στην αντίληψη της για τους ανθρώπους έγινε αρνητικό παράδειγμα. Οι φιλελεύθερες βάσεις τις θεωρίας του γρήγορα αναπαράχθηκαν και αναπτύχθηκαν από άλλους στοχαστές (οι οποίοι, όπως οι Locke, Hume, J.S Mill, ακόμα και ο Bertrand Russel του ασκούσαν ταυτόχρονα έντονη κριτική) (14), οι οποίοι και απέκτησαν την φήμη των ϊδρυτών του φιλελεύθερισμού. Απο την άλλη πλευρά η πολιτική του πρόταση δεν ήταν αρεστή ούτε στα αστικά κόμματα που προσπαθούσαν να παρουσιαστούν σαν υπερασπιστές του έθνους και μιας δημοκρατικής οργάνωσης της κοινωνίας (αργότερα σε αυτό προστέθηκαν και τα αστικά εργατικά κόμματα).

Και όμως η Γαλλική Επανάσταση το 1789 δεν έκανε τίποτα άλλο από το να διευρύνει το πλαίσιο των αντιλήψεων του Hobbes χωρίς να το αλλάξει ουσιαστικά. Αν αντικαταστήσουμε την έννοια “σύνολο ατόμων” (που υποστήριζε ο Hobbes σαν βάση νομιμοποίησης) με την έννοια “εθνική συντακτική συνέλευση” έχουμε κατευθείαν την έννοια του συνταγματικού Κράτους που επέβαλε η Γαλλική Επανάσταση και προσδιόρισε όλα τα σύγχρονα συντάγματα. Η Γαλλική Επανάσταση θα διευρύνει και την ελευθερία της ιδιωτικής σφαίρας πέρα από τα όρια που είχε θέσει ο Hobbes χωρίς όμως να αλλάξει τα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα (και πρώτα από όλα αυτό της ιδιοκτησίας).

Σήμερα δύσκολα κανείς θα βρει πολλές αναφορές στον Hobbes, με εξαίρεση την απόμακρη συζήτηση των ακαδημαϊκών κύκλων. Σίγουρα όμως θα βρει άπειρους υπερασπιστές (και αριστερούς απολογητές) της «ανταγωνιστικής» καπιταλιστικής κοινωνίας η οποία χωρίς διαφθορά και άλλα παρόμοια υποτίθεται ότι θα λειτουργούσε τέλεια και «δημοκρατικά». Ο φιλελευθερισμός και η αντίληψη του για την ελευθερία παρουσιάζεται επιθετικά σαν αντίδοτο στον υποτιθέμενο κρατισμό της αριστεράς. Όμως η μελέτη του Hobbes (ο οποίος όπως είπαμε τεχνητά εξαιρέθηκε από τη φιλελεύθερη παράδοση από δεξιούς και αριστερούς επικριτές) αποδεικνύει ότι ο κρατικός αυταρχισμός  (παρόλο που η ταξική πάλη τις περισσότερες φορές την καθιστά ανέφικτη) βρίσκονται στην καρδιά της φιλελεύθερης θεωρίας και της αντίληψης της για τον άνθρωπο και την κοινωνία.

Όμως η επικαιρότητα του Hobbes βρίσκεται, κατά τη γνώμη μας, και σε μια άλλη πλευρά. Η κρίση έχει φέρει στο προσκήνιο μια κριτική του νεοφιλελευθερισμού η οποία τον παρουσιάζει σαν μια εκτροπή από τις «δημοκρατικές» αρχές και τα «ατομικά δικαιώματα». Όμως αυτή η  καταγγελία και η αναγκαία περιγραφή των συνεπειών (και των φορέων) του νεοφιλελευθερισμού στέκεται πολλές φορές στην επιφάνεια των κοινωνικών φαινομένων (15). Η σκέψη του Hobbes δείχνει ότι ο αυταρχισμός στην αστική σκέψη δεν είναι μόνο αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών αλλά συνολικής σύλληψης της «ανταγωνιστικής» κοινωνίας και των «ατομικών δικαιωμάτων».

Η εκδίκηση της θεωρίας του Hobbes (και ο εφιάλτης των αστών «δημοκρατών») είναι η επιστροφή της εικόνας του Leviathan σε κάθε άγρια στροφή της ταξικής πάλης, όπως σήμερα που η κρίση ρίχνει το δημοκρατικό προσωπείο της αστικής δημοκρατίας. Το τέρας του Malmesbury θα παραμείνει για πάντα τέρας στην εικόνα της αστικής σκέψης. Όμως ταυτόχρονα θα γίνει φάρος στην ενατένιση του κράτους με ανθρώπινα μάτια όπως θα γράψει και ο Μαρξ αναφερόμενος στον Hobbes αλλά και σε άλλους πρωτοπόρους στοχαστές της σύγχρονης κοινωνίας(16). Η σκοτεινή πλευρά του Φιλελευθερισμού δεν είναι μόνο ο Friedman ο Hayek, η Τhatcher, o Reagan, οι νεοφιλελεύθεροι στην Ελλάδα. Είναι κυρίως η ίδια η κοινωνία του «ελεύθερου ανταγωνισμού», των «ατομικών δικαιωμάτων» και της ιδιότητας του «πολίτη» χωριστά από του εργαζόμενου. Και στην αποκάλυψη αυτής της αλήθειας και της ηθικής του αστικού κόσμου, το έργο του Hobbes αποτελεί σημαντική συνεισφορά που αξίζει, ιδιαίτερα σήμερα, να επανεξεταστεί.
 

Δημοσιεύτηκε στο έκτο τεύχος της έντυπης μορφής του Praxis
 
Σημειώσεις/Βιβλιογραφία:
1) Οι καταβολές του Συνταγματικού Φιλελευθερισμού στο έργο των Hobbes και Locke/ Σταύρος Τσακυράκης-εκδόσεις Π.Σάκκουλα 1992-σελ 19
2) ο.π σελ 20-21
3) Ενδεικτικά: Ατομικισμός και ιδιοκτησία/ C.B Macpherson-εκδόσεις γνώση , Θεωρίες της Πολιτικής και του Κράτους/ Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα -εκδόσεις Σαββάλα 2005, Θεωρίες της Δημοκρατίας/ Manfred G. Schmidt-εκδόσεις Σαββάλα 2000, Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών/ George Sabine-εκδόσεις Ατλαντίς (πρώτη έκδοση 1937), Το Κράτος-από τον Machiavelli στον Weber-Γιώργος Ρούσης-εκδόσεις Γκοβόστη 1994, Ιστορία της Νεωτερικής και Σύγχρονης Φιλοσοφίας/ Jean-Michel Besnier-εκδόσεις Καστανιώτη 1996, Πολιτικοί Στοχαστές των Νεώτερων χρόνων/ Πασχάλης Κιτρομηλίδης-εκδόσεις Πορεία 1998, Κράτος και Πολιτική Θεωρία/ Martin Carnoy-εκδόσεις Οδυσσέας 1990
4) Οι καταβολές του Συνταγματικού Φιλελευθερισμού στο έργο των Hobbes και Locke/ Σταύρος Τσακυράκης-εκδόσεις Π.Σάκκουλα 1992-σελ 20
5) Λεβιάθαν/ Thomas Hobbes-εκδόσεις Γνώση 1989
6) Ο.π σελ 28-29
7) Ο.π σελ 36
8) «Ναρκοθετώντας όλες τις διόδους προς την παραδοσιακή πολιτική φιλοσοφία ο Hobbes δεν διστάζει να θεωρήσει την αξία ενός ανθρώπου συνάρτηση της ισχύος του» Εισαγωγικά στο Leviathan / Παναγιώτης Κονδύλης-εκδόσεις Γνώση 1989 σελ 55.
9) Αξίζει να διαβαστεί εδώ το κεφάλαιο 10 του πρώτου μέρους του Leviathan με τίτλο «Περί Ισχύος, Αξίας, Αξιώματος, Τιμής και Αξιοσύνης»- Λεβιάθαν/ Thomas Hobbes-εκδόσεις Γνώση 1989 σελ 157-167, «οι νομικές σχέσεις είναι, για τον Hobbes, σχέσεις ανταλλακτικού ισοζυγίου» Εισαγωγικά στο Leviathan / Παναγιώτης Κονδύλης-εκδόσεις Γνώση 1989 σελ 54
10) Οι καταβολές του Συνταγματικού Φιλελευθερισμού στο έργο των Hobbes και Locke/ Σταύρος Τσακυράκης-εκδόσεις Π.Σάκκουλα 1992-σελ 56-57
11) Ατομικισμός και ιδιοκτησία/ C.B Macpherson-εκδόσεις γνώση στο κεφάλαιο «Τα όρια της Πολιτικής Θεωρίας του Hobbes» σελ 123-127
12) Δεύτερο μέρος του Leviathan, κεφάλαιο 19,  με τίτλο «Περί των Διαφόρων ειδών της πολιτικής Κοινότητας μέσω θέσμισης και διαδοχής στην κυρίαρχη εξουσία» – Λεβιάθαν/ Thomas Hobbes-εκδόσεις Γνώση 1989 σελ 157-167
13) Ατομικισμός και ιδιοκτησία/ C.B Macpherson-εκδόσεις γνώση στο κεφάλαιο «Τα όρια της Πολιτικής Θεωρίας του Hobbes» σελ 127-147
14) Πολιτικοί Στοχαστές των Νεώτερων χρόνων/ Πασχάλης Κιτρομηλίδης-εκδόσεις Πορεία 1998 σελ 75
15) Το Δόγμα του Σοκ/ Naomi Κlein-εκδόσεις Λιβάνη 2010
16) Ο Μαρξ και ο Ένγκελς για την Πολιτική, Urlich Huar/Gudrun Fechner- -εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή-σελ 13. Ο Μάρξ αναφέρει επίσης τους Μακιαβέλι, Καμπανέλα, Σπινόζα, Ρουσώ, Φίχτε, Χέγκελ.