ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ

Τον Μάιο του 2013 η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση δημοσίευσε την πέμπτη έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχικών Διαταραχών (DSM-5) με περίπου χίλιες σελίδες αφιερωμένες στους ορισμούς των ψυχικών διαταραχών που πρέπει να χρησιμοποιούνται παγκοσμίως από τα ψυχιατρικά επαγγέλματα, τους ασφαλιστές υγείας και την φαρμακευτική βιομηχανία. Γιατί έχει σημασία κάτι τέτοιο; Διότι το εν λόγω εγχειρίδιο εκδίδεται σε μια εποχή που η ανθρωπότητα βιώνει μια εκτεταμένη έξαρση -που συχνά περιγράφεται ως επιδημία- των ψυχασθενειών. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την οπτική της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης, η έκδοσή του θα μπορούσε να θεωρηθεί επίκαιρη. Ωστόσο, τι αντιπροσωπεύει για την κατάσταση της ανθρωπότητας;

Η τρέλα δεν είναι κάτι καινούργιο, ούτε επίσης κάτι αμετάβλητο. Οι όροι της γέννησης και της εκδήλωσής της μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου. Πώς μπορούμε, κατά συνέπεια, να την ορίσουμε; Θα μπορούσαμε επίσης να αναρωτηθούμε πώς μπορούμε να ορίσουμε την ψυχική υγεία. Ξεφυλλίζοντας τα λεξικά διαπιστώνουμε ότι ο ορισμός της μιας εμπεριέχει και παράλληλα εμπεριέχεται στην άλλη. Το πώς προσδιορίζονται κοινωνικά οι παρανοϊκοί καθώς και οι σχέσεις που έχουν με τους εχέφρονες σε ένα δεδομένο κοινωνικό περιβάλλον (και ιδιαίτερα με αυτούς που τους κατηγοριοποιούν και ασχολούνται μαζί τους) επίσης διαφοροποιούνται και ποικίλλουν με την πάροδο του χρόνου. Με άλλα λόγια, η τρέλα έχει κοινωνικο-ιστορικές διαστάσεις. Πώς, λοιπόν, θα πρέπει να τις συσχετίσουμε με την έκδοση του DSM-5;

Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε στο εν λόγω ερώτημα, αξίζει να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή και να εξετάσουμε το πώς η τρέλα και οι σχετικές θεραπευτικές μέθοδοι αναπτύχθηκαν σε βάθος χρόνου διότι κάτι τέτοιο καθιστά ευκολότερη τη μελέτη της παρούσας κατάστασης. Κάθε πολιτισμός έχει αναπτύξει τη δικιά του προσέγγιση όσον αφορά την παράνοια. Και μάλιστα σε ορισμένες ιστορικές περιόδους οι άρχουσες τάξεις χρησιμοποίησαν την τρέλα ως συστατικό στοιχείο της καταστολής. Σε αυτό το άρθρο, θα περιοριστούμε στους κύριους λόγους που οδήγησαν στη σημερινή παγκοσμιοποίηση ορισμένων ψυχοπαθολογικών εμπειριών και των αντίστοιχων ψυχιατρικών διαγνώσεων και των παρεχόμενων θεραπειών. Πολλές διαφορετικές και σημαντικές πτυχές της ιστορίας της ψυχιατρικής χρειάστηκε να παρακαμφθούν ούτως ώστε να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας σε εκείνες που συνδέονται πιο στενά με τη σημερινή εντατικοποίηση της κυριαρχίας του κεφαλαίου σε όλες τις εκφάνσεις της ψυχικής μας ζωής, γεγονός που δεν είναι δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια μεγάλη επίθεση στις ψυχές μας προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων της διεύρυνσης της αξιοποίησης του κεφαλαίου.

Η τρέλα στο παρελθόν

Η θεραπεία των ασθενειών έχει αποτελέσει ανέκαθεν μέλημα των ανθρώπινων κοινωνιών. Από τα παλιά χρόνια είχε αναπτυχθεί ένας διαχωρισμός μεταξύ των εμπειρικών και σωματικών θεραπευτικών προσεγγίσεων και αυτών που σήμερα μπορούν να θεωρηθούν ως ψυχολογικές θεραπείες και εφαρμόζονται στις διανοητικές διαταραχές. Μπορούμε να δούμε αυτή τη διαφοροποίηση στην Κω του 5ου αιώνα π.Χ. όπου οι ιερείς στον ναό του Ασκληπιείου ασχολούνταν με τις ασθένειες της ψυχής και ο Ιπποκράτης ήταν εκείνος που έβαλε, στο μέτρο του δυνατού, τα θεμέλια για την ορθολογική Ιατρική αναπτύσσοντας τη θεωρία της χυμοπαθολογίας . Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τις πρακτικές των σαμάνων ως πρόδρομους εκείνων των ιερέων του Ασκληπιείου που εστίαζαν το ενδιαφέρον τους στην απομάκρυνση των δυσμενών επιδράσεων της ασθένειας, και τις μεθόδους του Ιπποκράτη ως προδρομικές των μετέπειτα ιατρών θεραπευτών.

Ο εκχριστιανισμός στην Ευρώπη εισήγαγε μια τομή στην ερμηνεία των συμπτωμάτων της τρέλας. Κάθε ανθρώπινη ψυχή περιβάλλεται από υπερφυσικές ορδές και αποτελεί πεδίο μάχης ανάμεσα στο Άγιο Πνεύμα και τον Διάβολο. Η τρέλα, ενώ θα μπορούσε να είναι θεϊκής προέλευσης, θεωρείτο ως επί το πλείστον διαβολική και εξαπλώνεται στους ανθρώπους εξαιτίας των μαγισσών και των αιρετικών. Ο συγκρητισμός άσκησε επίδραση σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής συμπεριφοράς για να ενισχύσει τη χριστιανική κυριαρχία έναντι των μη ορθόδοξων πεποιθήσεων. Έτσι για παράδειγμα η, αρχικά σαμανική, αποβολή των δυσμενών επιδράσεων της ασθένειας, μετασχηματίστηκε στη χριστιανική ιεροτελεστία του εξορκισμού.

Οι στοχαστές του Διαφωτισμού ασπάζονταν ως επί το πλείστον την άποψη περί τρέλας του Τζον Λοκ. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, δεδομένου ότι το ανθρώπινο μυαλό είναι ένας «άγραφος πίνακας» [tabula rasa] ο οποίος διαμορφώνεται από τις εντυπώσεις που αποκτά διαμέσου των αισθήσεων και της εκπαίδευσης, η παράνοια οφείλεται στη σύνδεση των ιδεών με λανθασμένο τρόπο. Επομένως ο παρανοϊκός θα μπορούσε να εκπαιδευτεί εκ νέου. Η ορθολογιστική άποψη της εποχής του Διαφωτισμού δεν έμεινε στο απυρόβλητο. Αμφισβητήθηκε αργότερα, από το κίνημα του Ρομαντισμού, όπου έκανε την εμφάνισή του ένα αντίθετο ρεύμα που συσχέτιζε θετικά την τρέλα με την τέχνη.

Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα η εκκοσμίκευση της τρέλας είχε ολοκληρωθεί σε μεγάλο βαθμό. Σε θεωρητικό επίπεδο τα μεταφυσικά στοιχεία είχαν αποβληθεί και υποστηριζόταν ευρέως ότι η μελέτη της παράνοιας θα πρέπει να βασίζεται στη φιλοσοφία του νου. Σε πρακτικό επίπεδο, ο Μεσμέρ και άλλοι οπαδοί του «ζωικού μαγνητισμού» οδήγησαν στη γενίκευση τεχνικών που αργότερα θα ονομαζόταν υπνωτισμός και θα αντικαθιστούσε τον εξορκισμό που εφήρμοζαν οι παπάδες.

Όσον αφορά την προέλευση της τρέλας οι αρχαίοι Έλληνες την έβλεπαν ως κάτι θεόσταλτο, ενώ οι Έλληνες των μεταγενέστερων χρόνων θεωρούσαν υπαίτιες τις εσωτερικές συγκρούσεις του κάθε ατόμου, οι Χριστιανοί την απέδιδαν στη σύγκρουση μεταξύ του διαβολικού και του θείου, ενώ ο Διαφωτισμός στη σύνδεση των ιδεών με λανθασμένο τρόπο. Όσον αφορά τις θεραπευτικές προσεγγίσεις οι μεν σαμάνοι απέβαλαν ό,τι είχε υποστεί προσβολή από την ασθένεια, οι δε ιερείς έκαναν εξορκισμούς με στόχο την απαλλαγή των πασχόντων από τη δαιμονική κατάληψη, και οι μαγνητιστές υπνώτιζαν τους προσβεβλημένους για να τους επαναφέρουν στην υγεία. Σε πολλούς πολιτισμούς, οι ανθρωπολόγοι έχουν ανακαλύψει ότι οι άνθρωποι που τους «άγγιξαν» τα πνεύματα έχαιραν ιδιαίτερου σεβασμού. Κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, οι στίχοι και η μουσική της ηγουμένης Χίλντεγκαρντ φον Βίνγκεν έχαιρε σεβασμού επειδή της μιλούσε ο ίδιος ο Θεός. Σε άλλες περιπτώσεις, ο τρελός θα μπορούσε να είναι η προσωποποίηση του Άλλου, όπως είχε επισημάνει ο Μισέλ Φουκώ. Τα εν λόγω παραδείγματα δείχνουν ότι οι τρόποι με τους οποίους εκδηλώνεται, ερμηνεύεται και θεραπεύεται η παράνοια έχουν όλοι την ιστορικότητά τους και αποτελούν κάτι που διαμορφώνεται από την πολυσχιδή κοινωνική δυναμική, όπως εξάλλου και οι υπόλοιπες διαδικασίες στην ανθρώπινη κοινωνική ζωή. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να έχουμε κατά νου όταν εξετάζουμε την κατασκευή νέων κατηγοριών διανοητικών διαταραχών στην σύγχρονη εποχή. Σήμερα ένας παπάς που μαθαίνει από ένα μέλος της ενορίας του ότι ‘ακούει φωνές μέσα στο κεφάλι του’ είναι πιθανό να το παραπέμψει σε έναν ψυχίατρο και όχι να του κάνει εξορκισμό. Τη σήμερον ημέρα ακόμη και οι μυστικιστές υποκλίνονται στην ιατρική επιστήμη.

Στην Ευρώπη, ο κοινωνικός μετασχηματισμός από το φεουδαλικό στο καπιταλιστικό κοινωνικο-οικονομικό σύστημα βιώθηκε όχι μόνο όσον αφορά το οικονομικό και λειτουργικό επίπεδο στη σφαίρα της παραγωγής, αλλά επεκτάθηκε σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής και προσωπικής ζωής καθώς επίσης και στην ψυχική ζωή και συμπεριφορά. Νέα πρότυπα έφεραν νέες αποκλίσεις. Νέες κοινωνικές εμπειρίες οδήγησαν σε νέες κατηγορίες όσον αφορά την ψυχική υγεία και την ασθένεια.

Η τρέλα στη σύγχρονη εποχή

Από τον 19ο αιώνα, η ενδυνάμωση της βιομηχανικής επανάστασης θα γινόταν μία από τις κύριες κινητήριες δυνάμεις της κοινωνικής αλλαγής σε όλη την Ευρώπη. Η συσσώρευση του τεράστιου κοινωνικού πλούτου συμπορευόταν με την ανάπτυξη καινούργιων επιστημών και τεχνολογιών, νέων κοινωνικών θεσμών, ιδεολογιών, πεποιθήσεων και ορθολογικών εξηγήσεων. Η ανάπτυξη των νέων τάξεων και το ήθος του ανταγωνισμού θα ευνοήσει τη συνέχιση των κοινωνικών αναταραχών και των επακόλουθων κοινωνικών και ψυχολογικών πιέσεων. Αυτό ήταν το πλαίσιο των συνθηκών μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε η ψυχιατρική του 20ου αιώνα. Αναπτύσσεται η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων καθώς και η ψυχιατρική ως επάγγελμα μέσα στο ευρύτερο κύμα εξεπαγγελματισμού της επιστήμης, της ιατρικής και άλλων τεχνικών κλάδων. Στους κόλπους της ψυχιατρικής θα διαμορφωθούν οι θεωρητικές ερμηνείες που θα οδηγήσουν σε αντικρουόμενες απόψεις ως προς τη λειτουργία του νου και των παθολογιών του.

Η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων γνώρισε γρήγορη άνθηση χάρη στο γεγονός ότι πρόσφερε ελκυστικές επιχειρηματικές ευκαιρίες σε οικονομικό επίπεδο στον ταχέως αναπτυσσόμενο τομέα των υπηρεσιών που συνόδευε τη βιομηχανική παραγωγή προϊόντων. Έλαβε χώρα μια αύξηση των επαγγελματικών φορέων που προσανατολίζονταν στη διαχείριση της παραφροσύνης. Από το έργο τους προήλθαν οι σύγχρονες επαγγελματικές οργανώσεις (όπως η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση και η Βρετανική Βασιλική Ψυχιατρική Ένωση). Η τρέλα αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης, ένα ενδιαφέρον που εναρμονιζόταν με την έντονη εξάπλωση των επιστημονικών ερευνών τη δεδομένη στιγμή. Στο πλαίσιο φιλανθρωπικών προσπαθειών δοκιμάζονταν πρωτοποριακές συστηματικές θεραπείες από γιατρούς – όπως ο Φιλίπ Πινέλ στη Γαλλία – και μεταβιβάζονταν σε ολόκληρη την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Επίσης, τα ψυχιατρικά άσυλα αποτέλεσαν πηγές στατιστικών στοιχείων στα οποία βασίζονταν οι κρατικές γραφειοκρατίες οι οποίες, μέσα στον αιώνα αυτό σταδιακά όλο και περισσότερο αναλώνονταν στην εκτίμηση της κατάστασης της οικονομικής και στρατιωτικής τους δύναμης. Μέλημά τους ήταν η ισχύς, οπότε ενδιαφέρονταν και για τις αδυναμίες που αντιπροσώπευαν αυτό που αποκαλείτο στις γαλλικές στατιστικές «Οι Άθλιοι» («Les Misérables»).

Η Ψυχιατρική ενσωματώθηκε στο ιατρικό επάγγελμα και αναπτύχθηκε σε θεσμικό επίπεδο σε διάφορα πεδία, όπως κλινικές, πανεπιστήμια και ιδιωτικά ιατρεία. Η πρώτη ύλη – ο τρελός – υπήρχε παντού, στα ψυχιατρεία, στις φυλακές καθώς και εντός της ίδιας της κοινωνίας, μέσα στις εξελισσόμενες συνθήκες της ζωής. Η εκβιομηχάνιση δημιούργησε νέες πηγές τραυμάτων, όχι μόνο μέσα στα εργοστάσια, αλλά και έξω από αυτά. Για παράδειγμα, τρομερά σιδηροδρομικά ατυχήματα που συνέβαιναν τότε με μεγάλη συχνότητα προκαλούσαν όχι μόνο σωματικές βλάβες αλλά και περίεργες εκδηλώσεις συμπεριφοράς από μη πληγέντες. Μία από αυτές ήταν η επονομαζόμενη «σπονδυλική στήλη σιδηροδρόμου» (‘railway spine’). Αναγνωρίστηκε ότι τέτοιου τύπου εκδηλώσεις συμπεριφοράς ήταν παρόμοιες με τις υστερίες που κατά το παρελθόν επιστεύετο ότι έπλητταν αποκλειστικά τις γυναίκες.

Επίσης διαπιστώθηκαν ψυχικές ασθένειες περιστασιακού χαρακτήρα όσον αφορά τον χρόνο και τον τόπο. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο του κοινωνικού άγχους μετά από τα γεγονότα του 1870 στη Γαλλία , παρατηρήθηκε μια «επιδημία φυγής» στους νεαρούς άνδρες (ένα είδος αποσύνδεσης από την εξωτερική πραγματικότητα που εκδηλωνόταν σωματικά με την απόσυρση από το κοινωνικό τους περιβάλλον καθώς επίσης και την εμφάνιση σύγχυσης μετά το επεισόδιο και αμνησία). Ήταν σχεδόν άγνωστη στις υπόλοιπες χώρες. (Τέτοιες εκδηλώσεις συμπεριφοράς ήταν προανάκρουσμα του τι επρόκειτο να επακολουθήσει τις εχθροπραξίες του 20ου αιώνα).

Η Ψυχιατρική εμφανίστηκε στο νομικό προσκήνιο και κατάφερε να καθιερωθεί ως πηγή ειδικών γνώσεων στο πεδίο που αφορά την ευθύνη που φέρει ο κατηγορούμενος για τις πράξεις του. Κάποιες υψηλού προφίλ δικαστικές αντιπαραθέσεις για την ανάληψη της διανοητικής ευθύνης οδήγησαν στην ενσωμάτωση των θεωριών της ψυχιατρικής στη νομοθεσία. Οι θεωρίες της συνέβαλαν επίσης στις αναπτυσσόμενες ιμπεριαλιστικές εθνικές ιδεολογίες που ήταν συνυφασμένες με τον κοινωνικό δαρβινισμό. Τμήματα της γερμανικής άρχουσας τάξης ενδιαφέρονταν για την αναγκαιότητα της φυλετικής καθαρότητας προκειμένου να ενδυναμώσουν τον πληθυσμό τους. Ομοίως, τμήματα της γαλλικής άρχουσας τάξης, ύστερα από την ήττα της Γαλλίας από τη Γερμανία (1870) και τα γεγονότα που ακολούθησαν στο Παρίσι, επηρεάστηκαν από τη μελέτη θεωριών που έκαναν λόγο για εκφυλισμό του γαλλικού πληθυσμού.

Στο τέλος του αιώνα υπήρχαν δύο βασικές κατευθυντήριες αντιλήψεις στην ψυχιατρική. Η πρώτη ήταν η ψυχοδυναμική άποψη που συνοψίστηκε από τον Τζάνετ και τον Φρόιντ, σύμφωνα με την οποία δίνεται έμφαση στην ψυχοαναλυτική εμπειρία της ζωής του πάσχοντος. Η δεύτερη ήταν η άποψη του Έμιλ Κρέπελιν και άλλων που ισχυρίζονταν ότι τα αίτια των ψυχικών ασθενειών είναι οι βιολογικές και γενετικές δυσλειτουργίες. Ο Κρέπελιν επινόησε την Νοσολογία (σύστημα ταξινόμησης της νόσου) που παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τα συστήματα ταξινόμησης της Βοτανικής. Έκτοτε συνυπήρχαν αυτές οι δύο κατευθύνσεις, άλλες φορές με αρμονικό και πραγματιστικό και άλλοτε με αντικρουόμενο τρόπο. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα η ψυχιατρική ήταν έντονα φροϋδική. Ωστόσο στο δεύτερο μισό του αιώνα η προσέγγιση του Κρέπελιν βγήκε απροσδόκητα ενισχυμένη.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων υπέστη ύφεση καθώς τα ιδρύματα αυτά μετατράπηκαν σε «χωματερές» για τους πάσχοντες από ανίατα νοσήματα, για τους συφιλιδικούς και τους ηλικιωμένους, καθιστώντας έτσι άχρηστη κάθε θεραπεία που ενδεχομένως είχε αποδειχθεί ως τότε αποτελεσματική. Κατά συνέπεια τα ψυχιατρεία ασκούσαν μειωμένη έλξη στο ψυχιατρικό επάγγελμα ως πηγή παθολογικών περιπτωσιολογικών μελετών.

Η τρέλα σε ενεργό δράση

Οι εθνικές αστικές τάξεις, οι στρατιωτικές και οι κρατικές γραφειοκρατίες αιφνιδιάστηκαν από το ξέσπασμα των πολεμικών νευρώσεων κατά τη διάρκεια των πρώτων μηνών του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Πράγματι, στον βρετανικό στρατό τον Δεκέμβριο του 1914 εκτιμάται ότι πάνω από το 10% των αξιωματικών και πάνω απ’ το 4% των στρατιωτών των άλλων βαθμίδων ήταν θύματα του «κλονισμού βομβαρδισμού» , όπως ονομάστηκε αρχικά. Μετά από τη μάχη του Σομ (Ιούλιος 1915) ο στρατός είχε σχεδόν παραλύσει από την έξαρση των ψυχιατρικών παθήσεων (40% επί του συνόλου), στις επιπτώσεις των οποίων θα πρέπει να συνυπολογιστούν και τα υλικοτεχνικά ζητήματα που συνόδευαν την αποστολή των πασχόντων από το πεδίο της μάχης στα σπίτια τους στο πλαίσιο της θεραπείας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι γιατροί, τα ανώτατα στρατιωτικά επιτελεία όλων των δυνάμεων, ο Τύπος και άλλοι άρχισαν να αμφισβητούν τα ιατρικά αίτια, κυρίως εξαιτίας του ότι τα συμπτώματα σπάνια παρατηρούνταν σε σοβαρά τραυματίες αλλά κυρίως σε στρατιώτες που δεν συμμετείχαν ποτέ σε μάχη.

Κατέστη σαφές στους στρατιωτικές γιατρούς ότι παρόλο που ο όρος συνέχισε να χρησιμοποιείται ήταν ψευδεπίγραφος και, μιας και όλες οι αρχικές εισηγήσεις ως προς τα οργανικά του αίτια ήταν αβάσιμες, διαμορφώθηκε η ιατρική άποψη ότι επρόκειτο για μια νευρωτική κατάσταση. Η έκταση του ψυχιατρικού προβλήματος συνέχισε να προβληματίζει το βρετανικό Γενικό Επιτελείο, που εξαιτίας της επικείμενης μάχης στο Πασεντάλε είχε λόγους να θέλει να το περιορίσει. Καταρτίστηκαν εμπεριστατωμένες οδηγίες με στόχο να εφαρμοστούν σε κρίσιμες στρατηγικές διαχείρισης των στρατιωτών που υπέφεραν από αυτή τη διαταραχή. Αυτά περιλάμβαναν δυναμική κατά μέτωπο θεραπεία και στη συνέχεια την επιστροφή τους στα πεδία των μαχών. Η απομάκρυνση από το πεδίο της μάχης προοριζόταν μόνο για τις πιο σοβαρές περιπτώσεις. Τα στατιστικά στοιχεία κατέδειξαν την αποτελεσματικότητα των μέτρων: στη μάχη του Πασεντάλε το 1917 το συνολικό ποσό των πληγέντων από την εν λόγω διαταραχή έπεσε στο 1%.

Μετά το τέλος του πολέμου, έγινε μια έρευνα από την Επιτροπή του Πολεμικού Γραφείου για την εξέταση της διαταραχής του «κλονισμού βομβαρδισμού». Τα συμπεράσματα της σχετικής έκθεσης, που δημοσιεύτηκε το 1922, υπογράμμιζαν τη μεταδοτική φύση αυτών των νευρώσεων με ισχυρές (ιατρογενείς) επιπτώσεις ανάλογα με την ληφθείσα θεραπεία. Επίσης εγκαινίασε την καθιέρωση συντάξεων λόγω ψυχιατρικής αναπηρίας. Όλες οι εμπόλεμες κυβερνήσεις και κράτη τρομοκρατήθηκαν από το ύψος των συντάξεων που απαιτούσε η αντιμετώπιση των νευρώσεων. Έκτοτε ο οικονομικός αυτός παράγοντας θα καταστεί βασικό μοτίβο στην ιστορία της ψυχιατρικής.

Η τρέλα σε ολοκληρωτικό πόλεμο

Η κρίση του 1938 στο Μόναχο εδραίωσε τις γνώμες εκείνες εντός του Βρετανικού κράτους που προετοιμάζονταν για αναζωπύρωση της σύγκρουσης με τη Γερμανία. Το Υπουργείο Συντάξεων πήρε την πρωτοβουλία. Έκανε μια ανασκόπηση του έργου της προαναφερθείσας εξεταστικής επιτροπής του 1922 και έφερε σε επαφή άτομα με ιατρική εμπειρία σε διάφορα συνέδρια που πραγματοποιήθηκαν το καλοκαίρι του 1939. Εν αναμονή των βαρέων εναέριων αστικών βομβαρδισμών το θέμα διευρύνθηκε ώστε να καλύψει το σύνολο του πληθυσμού. Παρ’ όλο που οι διαξιφισμοί αναφορικά με τα αίτια των πολεμικών νευρώσεων δεν είχαν εκλείψει, καταρτίστηκε μια συμβιβαστική σειρά ορισμένων λειτουργικών αρχών. Σ’ αυτές περιλαμβάνονταν το να μην γίνεται χρήση ημι-ιατρικών όρων όπως «κλονισμός βομβαρδισμού», ούτε για τον ασθενή ούτε στον Τύπο, να μην καταβάλλονται συντάξεις για πολεμικές νευρώσεις, να διατηρηθεί η ψυχοθεραπεία σε ένα κατώτατο επίπεδο και αντ’ αυτού να γίνεται επίκληση των κοινωνικών πιέσεων και τέλος να γίνεται χρήση της διαδικασίας επιλογής προσωπικού έτσι ώστε τα ευάλωτα άτομα να παραμένουν εκτός των δυνάμεων [του στρατού].

Οι γραφειοκράτες αναγνώρισαν ότι η μετάδοση των ψυχικών διαταραχών, των πολεμικών νευρώσεων, ήταν πιθανώς όπως μια επιδημία πανούκλας. Ως εκ τούτου η αποτελεσματικότητα της θεραπείας καθώς και ο περιορισμός της μετάδοσης έχρηζε δυναμικής αντιμετώπισης όσων εμφάνιζαν συμπτώματα. Έτσι, η φιλοσοφία της «υπομονής στις κακουχίες» (tough it out) επιβλήθηκε όχι μονάχα στους στρατιώτες αλλά σε ολόκληρη την κοινωνία. Αναγνωρίστηκε επίσης ανοιχτά ότι σε παρόμοιες περιόδους πολέμου ο φόβος και η αγωνία ήταν φυσιολογικά συναισθήματα που διακατέχουν τους πάντες. Οι κοινωνικές προσδοκίες της εποχής μάς παρέχουν έναν δείκτη συγκρίσιμο της ιδεολογίας της εποχής καθώς και στοιχεία για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το γιατί άλλαξε.

Η ανάπτυξη του καπιταλισμού κατά τον 19ο αιώνα δημιούργησε πολλές νέες πιέσεις στην κοινωνία, όχι μόνο στη σφαίρα που αφορούσε την παραγωγή, αλλά στο σύνολο της κοινωνικής ζωής, καθώς και ψυχοπαθολογίες που κατηγοριοποιήθηκαν με νέους τρόπους από τους ψυχιάτρους που τις μελέτησαν. Οι απόψεις τους διαπότισαν ολόκληρη την κοινωνία. Το πρώτο εξάμηνο του καπιταλισμού του 20ου αιώνα χαρακτηρίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα όργια της θανάτωσης σε μαζικές βιομηχανικές εχθροπραξίες και οι εκδηλωθείσες ψυχοπαθολογίες επέδρασαν δυσμενώς στη στρατιωτική αποτελεσματικότητα. Το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα συνοδεύτηκε από τεράστιες αλλαγές στη δομή του καπιταλισμού και οι στρεσογόνοι ψυχολογικοί παράγοντες θα έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην κοινωνία, την τρέλα και τις αναζητήσεις της ψυχιατρικής.

Τα χρόνια που ακολούθησαν το 1945: Νέες βιβλικές δοκιμασίες και «μαγικά χάπια»

Το 1943, ο αμερικανικός στρατός εξέδωσε έναν οδηγό για τους ψυχιάτρους του, το Τεχνικό Ιατρικό Δελτίο Medical 203. Το Δελτίο αυτό χρησιμοποιήθηκε μετά τον πόλεμο από τους απόστρατους ψυχίατρους κατά την επάνοδό τους στην πολιτική ζωή.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) η Διεθνής Ταξινόμηση της Ασθενειών και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD) – που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1850 – αποτελεί το διεθνές διαγνωστικό πρότυπο ταξινόμησης όλων των γενικών επιδημιολογιών, των θεραπευτικών και των κλινικών μεθόδων. Το ICD αποτελεί το πρότυπο σε όλα τα κράτη μέλη του ΠΟΥ, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. Στο ICD-6, που δημοσιεύθηκε το 1949, περιλαμβάνεται για πρώτη φορά ένα τμήμα με ονοματολογία για τις διανοητικές διαταραχές που, σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση, προσομοιάζει με αυτή του Medical 203. Παρ’ όλα αυτά, η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση αποφάσισε ότι θα πρέπει να συντάξει το δικό της εγχειρίδιο που θα χρησιμοποιείται παράλληλα με το ICD. Έτσι ξεκίνησε η σειρά Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (DSM), που βασίστηκε στο Medical 203. Το DSM-1 κυκλοφόρησε το 1952 και το DSM-2 το 1968. Η φιλοσοφία των δύο πρώτων εγχειριδίων συνέχισε την παράδοση της ψυχοδυναμικής σχολής διάγνωσης της ψυχικής ασθένειας, και είχε έντονα ψυχαναλυτική κατεύθυνση και περιεχόμενο.

Στην πράξη, τα DSM-1 και DSM-2 δεν έτυχαν ευρείας εφαρμογής λόγω του ότι οι Αμερικανοί ψυχίατροι είχαν την τάση να συνθέτουν το δικό τους μείγμα διαγνώσεων και ψυχοθεραπειών (σε μεγάλο βαθμό φροϋδικό) όσον αφορά τους ασθενείς τους. Ωστόσο, το τοπίο άλλαξε άρδην. Μετά το 1945 σημειώθηκαν αλλαγές στην αμερικανική βιομηχανία υγείας, αλλαγές στο καθεστώς των αποζημιώσεων, επαγγελματικές αλλαγές όπως η διάδοση των θεραπευτικών συνεδριών, με μια δύσκολη σχέση με την ψυχιατρική, της οποίας η αγορά επεκτείνεται «ιατρικοποιώντας» όλα τα είδη προβλημάτων της ζωής που έχουν λίγο να κάνουν με τις ψυχικές ασθένειες. Επιπλέον από τις αρχές του 1950 οι φαρμακευτικές εταιρείες άρχισαν να προβαίνουν στην κατασκευή «μαγικών χαπιών».

Η χλωροπρομαζίνη, που φτιάχτηκε στη Γαλλία, ήταν το πρώτο χάπι τέτοιου τύπου. Ανακαλύφθηκε κατά τη διάρκεια της αναζήτησης τοξικών ενώσεων κατά μικροβίων που προκαλούσαν ασθένειες μεταδιδόμενες από έντομα και παράσιτα και βρέθηκε ότι είχε την ιδιότητα να αποσυνδέει διάφορες εγκεφαλικές λειτουργίες. Το 1951 μάλιστα προτάθηκε από έναν χειρούργο που πειραματιζόταν για την δυνατότητα ψυχιατρικής χρήσης του φαρμάκου, δεδομένου ότι προκαλούσε μια πραγματική λοβοτομή με φαρμακευτικό τρόπο. Την επόμενη χρονιά η χρήση του εξαπλώθηκε σε όλα τα ευρωπαϊκά ψυχιατρικά άσυλα ως μέσο επικράτησης της ησυχίας στις πτέρυγες καθώς και διευκόλυνσης της διαχείρισης των ασθενών. Είχε χαρακτηριστεί ως νευροληπτικό διότι επέφερε έλεγχο του νευρικού συστήματος. Θα διασχίσει τον Ατλαντικό και θα κυκλοφορήσει στην ΗΠΑ ως θοραζίνη.

Στην αρχή η θοραζίνη χρησιμοποιήθηκε ως μέσο χαλάρωσης των ασθενών (επενεργούσε ηρεμιστικά) ώστε να καθίστανται επιδεκτικοί στη θεραπεία. Όπως το έθεσε η New York Times αποτελούσαν «πρόσθετα στην ψυχοθεραπεία και όχι την ίδια τη θεραπεία». Ωστόσο, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας, υπεστηρίζετο ότι τα νέα ψυχιατρικά φάρμακα, όπως τα αντικαταθλιπτικά, μπορούν να συγκριθούν με την έλευση της ινσουλίνης η οποία εξουδετερώνει τα συμπτώματα του διαβήτη. Από το 1963 το Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας ενέκρινε τη μετονομασία των νευροληπτικών φαρμάκων σε αντιψυχωσικά, των μυοχαλαρωτικών σε ισορροπιστές της διάθεσης και των ψυχικών διεγερτικών σε αντικαταθλιπτικά. Η εισαγωγή των νευροληπτικών στην προετοιμασία ενός «μαγικού φίλτρου» από τις γραφειοκρατίες του κλάδου της υγείας, των αποζημιώσεων, της εμπορίας φαρμακευτικών προϊόντων και του επαγγελματικού ανταγωνισμού, θα οδηγήσουν αναπόδραστα στην αύξηση της τοξικότητας.

Ριζικές αλλαγές: DSM-3 και ο θρίαμβος της Επιστήμης. DSM-4 και Τραύμα.

Ο Ρόμπερτ Σπέτσερ ορίστηκε επικεφαλής της ομάδας εργασίας που θα προετοίμαζε την νέα έκδοση του DSM, που θα δημοσιευόταν το 1980. Εκκινούσε από την πανωλεθρία που υπέστη το DSM-2 σχετικά με το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας. H πολιτισμική προκατάληψη που συγκατέλεγε την ομοφυλοφιλία στις ψυχικές ασθένειες είχε ηττηθεί στην έκδοση του 1974, και όχι εξαιτίας της ιατρικής ή επιστημονικής έρευνας αλλά λόγω των πολιτικών πιέσεων και διαμαρτυριών. Αυτό υπονόμευσε την απαίτηση για επιστημονική εγκυρότητα του DSM. Για να αντεπεξέλθει σ’ αυτό ο Σπέτσερ αναζήτησε ένα δήθεν πιο επιστημονικό πλαίσιο και το βρήκε σε μία ομάδα νεο-Κρεπελιανών με την οποία συγκρότησε ένα σύνολο απαραίτητων κριτηρίων για την ψυχιατρική διάγνωση. Η φροϋδική κληρονομιά τέθηκε στο περιθώριο και χρησιμοποιήθηκε η κατεύθυνση του Κρέπελιν. (Παρά το γεγονός ότι, ως ένα δωράκι στους ψυχαναλυτές, η λέξη νεύρωση τέθηκε σε παρένθεση μετά την λέξη διαταραχή σε όλο το κείμενο.) Ήταν ένα πραξικόπημα. Και αυτό που εξασφαλίζει την επιτυχία κάθε πραξικοπήματος είναι ένα ήπιο πλαίσιο και μια ευνοϊκή συστράτευση δυνάμεων. Ο περιγραφικός χαρακτήρας που είχε το κείμενο εναρμονιζόταν με πολλές ανάγκες: των ιδρυμάτων, των νομικών διαδικασιών, των φαρμακευτικών βιομηχανιών και της διαφήμισης (προφορικής και γραπτής) και χρησιμοποιείτο για να αποκτήσουν δήθεν επιστημονικό κύρος οι ιδεολογίες και τα εμπορικά γιατροσόφια.

Το DSM-3 προαναγγέλθηκε ως η νίκη που θα κατήγαγε η Επιστήμη. Εξάλλου το DSM-3 δεν απειλείτο πια από τις πολιτικές πιέσεις όπως η προηγούμενη έκδοσή του. Θα αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα. Σε αντιδιαστολή με τη γνώμη πολλών μελών της ομάδας εργασίας στο DSM-3 συμπεριλήφθη μια νέα διαγνωστική κατηγορία, η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες. Τα γεγονότα μας επιτρέπουν να δούμε πολύ καθαρά διάφορα στοιχεία από τη συνήθη πολιτική τακτική που εφαρμόζεται στο ζήτημα της διάγνωσης και της ασθένειας. Η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες εντάχθηκε στο DSM-3 επειδή ένας πυρήνας ψυχιάτρων και βετεράνων εργάστηκε συνειδητά και σκόπιμα επί σειρά ετών για να το συμπεριλάβει. Εν τέλει το πέτυχε, επειδή ήταν καλύτερα οργανωμένος, πολιτικά περισσότερο ενεργός και πιο τυχερός από τους αντιπάλους του. Η συμπερίληψη της διαταραχής του μετα-τραυματικού στρες άνοιξε το δρόμο για τη διεύρυνση της έννοιας του τραύματος.

Στο εγχειρίδιο DSM-4, που δημοσιεύθηκε το 1994, το τραύμα άλλαξε μορφή. Για να παραφράσω έναν κοινωνικό ανθρωπολόγο, δεν αντιμετωπίζει μόνο το γεγονός ότι ο θάνατος και ο τραυματισμός επηρεάζουν τους ανθρώπους με διαφορετικούς τρόπους, αλλά επίσης και το τι συνιστά απειλή μπορεί να γίνει αντιληπτό με πολύ διαφορετικούς τρόπους από διαφορετικούς ανθρώπους. Επιπλέον, ο στρεσογόνος παράγοντας μπορεί να είναι όχι μόνο στιγμιαίο βίωμα αλλά ένας συνολικός απολογισμός του βιώματος. Η διάγνωση της αδυναμίας της ενθύμησης του περιστατικού, ακόμα και 20 χρόνια αργότερα, είναι επίσης κάτι ενδεικτικό της διαταραχής του μετα-τραυματικού στρες. Έτσι λοιπόν χάρη στην εκτεταμένη χρήση του όρου και την προοδευτική του εκλαΐκευση, η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες μπορεί να κάνει την εμφάνισή της οπουδήποτε. Για παράδειγμα, από ένα ερωτηματολόγιο που απεστάλη ταχυδρομικώς σε γιατρούς που παρακολουθούσαν θύματα της βομβιστικής επίθεσης που πραγματοποιήθηκε το 1998 στο Omagh της Βόρειας Ιρλανδίας διαπιστώθηκε ότι το 25% αυτών έπασχαν από διαταραχή μετα-τραυματικού στρες. Το άρθρο αυτό μάλιστα επέπληττε τους γιατρούς για το ότι δεν ζητούσαν θεραπεία για τους ίδιους. Επιπλέον, η διεύρυνση του ορισμού των τραυματικών στρεσογόνων παραγόντων στο να συμπεριλαμβάνει το βίωμα της γνώσης της είδησης ότι κάτι κακό έχει συμβεί σε κάποιον από το στενό περιβάλλον, σημαίνει ότι τώρα μετράει και το σοκ από δεύτερο χέρι. Στο Ηνωμένο Βασίλειο το ποσό που προορίζεται για ψυχολογική αποζημίωση με βάση την διάγνωση μπορεί να είναι πολλές φορές υψηλότερο από 30.000 – 40.000 λίρες, ποσό με το οποίο η αρμόδια Αρχή για τις αποζημιώσεις των εγκληματικών τραυματισμών αποζημιώνει για την τραυματική απώλεια ενός ποδιού.

Ενώ στο παρελθόν οι ψυχοπαθολογίες θεωρούνταν από την άρχουσα τάξη ως προβλήματα και ως εμπόδια στο δρόμο για την επίτευξη των στόχων τους, προς το τέλος του 20ού αιώνα είχαν γίνει ευκαιρίες της αγοράς, όπως θα δούμε στη συνέχεια…

Η τρέλα στον 21ο αιώνα: DSM-5

Σε αντιδιαστολή με την ιδεολογία σχετικά με την διαφάνεια της επιστημονικής διαδικασίας, η ομάδα εργασίας για το DSM-5 προσπάθησε να καλύψει τα ίχνη της. Οι συμφωνίες που υπέγραφαν τα μέλη της ήταν στο πλαίσιο κλειστής διαδικασίας και έτσι δεν γνωρίζουμε όλες τις πολιτικές αντιπαραθέσεις για το νέο γύρο της επιστημονικής προσπάθειας. Θα δώσουμε δύο παραδείγματα προβλημάτων που αντιμετώπισε η ομάδα εργασίας.

Πρώτον, σε ένα κεντρικής σημασίας άρθρο με τίτλο The Conceptual Development of DSM-5 [«Η εννοιολογική ανάπτυξη του DSM-5»], που γράφτηκε το 2009, παραδέχθηκε την αδυναμία παροχής ενός βασικού ορισμού για την ψυχική διαταραχή, την αδυναμία εξεύρεσης διαχωρισμών μεταξύ των ψυχικών διαταραχών, καθώς επίσης και ότι είναι απίθανο να βρεθεί γενετικό υπόβαθρο για τις περισσότερες ψυχικές διαταραχές, άποψη χονδροειδής και απλουστευτική σε κάθε περίπτωση. Δεύτερον, οι επιτόπιες δοκιμές κατέδειξαν εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα διαγνωστικής αξιοπιστίας· έτσι λοιπόν ανέθεσε στην ίδια τον στόχο της «διαχείρισης των προσδοκιών» προκειμένου να προετοιμαστεί το έδαφος έτσι ώστε οι επαγγελματίες του επιστημονικού τους χώρου καθώς και άλλοι χρήστες να αποδέχονται φτωχά αποτελέσματα. Και εμείς θα πρέπει να πιστέψουμε ότι αυτό είναι επιστήμη;

Από τη δημοσίευση του DSM-5 (Μάιος 2013) αναζωπυρώθηκαν παλιά υπαρξιακά επιχειρήματα σχετικά με τη μελλοντική κατεύθυνση της ψυχιατρικής. Αξίζει να γίνει λόγος σε δύο πρόσφατα κείμενα. Στο ένα, που γράφτηκε από τον Κένεθ Κέντλερ, ο ρόλος της Επιστημονικής Επιτροπής του DSM-5 περιγράφεται ως την τεράστια προσπάθεια να καταστεί επιστημονικό ό,τι στην ουσία αποτελούσε μια διαδικασία διαπραγμάτευσης. Το κείμενό του αξίζει να διαβαστεί για να γίνει κατανοητό πώς δουλεύουν αυτοί οι άνθρωποι. Αντλεί διδάγματα για τις μελλοντικές εκδόσεις του DSM και προσβλέπει πολλά περισσότερα από αυτές. Σε αντιδιαστολή με τον Κέντλερ, ο Τομ Ίνσελ, διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, έφτιαξε ένα μπλογκ στο οποίο παρουσιάζει τη δικιά του αποτίμηση για το νέο Εγχειρίδιο τονίζοντας την αναξιοπιστία του [του εγχειριδίου]. Δήλωσε την πρόθεση του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας να αναπροσανατολίσει την έρευνά του πέρα από τις διαγνωστικές κατηγορίες του DSM και, δεδομένου ότι αυτό αποτελεί τον μεγαλύτερο χρηματοδότη της έρευνας παγκοσμίως, κάτι τέτοιο δεν συνιστά απειλή για τους ψυχιάτρους. Αφού απέρριψε ένα μέρος από τη μεθοδολογία του DSM θεωρώντας την ως άχρηστη, στη συνέχεια δήλωσε ότι θα πρέπει να συνεχίσει να χρησιμοποιείται έως ότου βρεθεί κάτι καλύτερο, το οποίο θα προκύψει ως αποτέλεσμα της «συλλογής στοιχείων από την επιστήμη της γενετικής, της φυσιολογίας, της απεικόνισης και της γνωσιολογίας, έτσι ώστε να διαπιστωθεί κατά πόσο όλα αυτά τα στοιχεία συνολικά και όχι μόνο τα συμπτώματα σχετίζονται με την ανταπόκριση στη θεραπεία». Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, σύμφωνα με την άποψη του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, οι ψυχικές διαταραχές είναι βιολογικές διαταραχές που αφορούν τις εγκεφαλικές συνάψεις που εμπλέκουν συγκεκριμένους τομείς της γνώσης, του συναισθήματος και της συμπεριφοράς. Από ό,τι φαίνεται οι κατηγορίες του DSM δεν ήταν τελικά η προαναγγελθείσα νίκη για την επιστήμη. Αλλά η επιστήμη είναι νεκρή! Ζήτω η επιστήμη!

Η ψυχή μας υπό τη μορφή της αξίας

Η τρέχουσα τάξη μεγέθους των διαγνωσμένων ψυχασθενειών σε βαθμό επιδημίας είναι τραγελαφική. Οι απόλυτοι αριθμοί των διαγνωσμένων πασχόντων στις ΗΠΑ είναι εκπληκτικοί. Για παράδειγμα 15 εκατομμύρια ενηλίκων πάσχουν από κατάθλιψη και 40 εκατομμύρια ενηλίκων από άγχος και μανιοκατάθλιψη, τα 14 εκατομμύρια εκ των οποίων αντιμετωπίζουν σοβαρά μειωμένη ικανότητα να λειτουργήσουν μέσα στην κοινωνία. Επιπλέον, το προσδόκιμο ζωής των σοβαρά πασχόντων ψυχασθενών έχει τις τελευταίες δεκαετίες μειωθεί στα 15-25 έτη. Και η επιδημία δεν περιορίζεται μόνο σε ενήλικες· τα παιδιά έχουν γίνει μια σημαντική ομάδα-στόχος. Ενώ στο τέλος της δεκαετίας του ’80 η αναλογία των παιδιών που λάμβαναν αντικαταθλιπτικά φάρμακα ήταν ένα στα 250, μέχρι το 2002 η αναλογία ανήρθε στο ένα στα 40 παιδιά. Πρόκειται για μια αύξηση πάνω από έξι φορές.

Τι αποτελέσματα σε μακροπρόθεσμο επίπεδο είχαν τα φαρμακευτικά προϊόντα αξίας εκατομμυρίων δολαρίων που προορίζονταν για τους ψυχικά ασθενείς στην Αμερική; Τα στατιστικά στοιχεία μπορούν να βρεθούν και αλλού , αλλά η γενική εικόνα δίνεται επιγραμματικά παρακάτω: Όσον αφορά τη σχιζοφρένεια, η κατάσταση για όσους εκ των πασχόντων δεν ακολουθούν φαρμακευτική αγωγή έχει παραμείνει σχεδόν σταθερή: περίπου το 70% των ανθρώπων που υποφέρουν από το πρώτο επεισόδιο της ψύχωσης πήραν εξιτήριο από το νοσοκομείο εντός δεκαοκτώ μηνών και λίγοι πήραν εξιτήριο αλλά τελούν υπό παρακολούθηση μεγάλης διάρκειας. Σήμερα μόνο το 5% των ασθενών που ακολουθούν φαρμακευτική αγωγή αναρρώνουν μακροπρόθεσμα. Το άγχος στο παρελθόν θεωρείτο μια ήπια διαταραχή. Σήμερα είναι η κύρια διάγνωση για το 8% των ανθρώπων που παίρνουν επίδομα λόγω ψυχιατρικής αναπηρίας. Το 1955 νοσηλεύτηκαν 38.000 άτομα με μείζονα κατάθλιψη και υψηλό ποσοστό αναμένετο να λάβει εξιτήριο. Σήμερα αποτελεί την κύρια αιτία ανικανότητας στην Αμερική για ανθρώπους ηλικίας μεταξύ 15-45 ετών. Η διπολική διαταραχή (στο παρελθόν γνωστή ως μανιοκατάθλιψη) αποτελούσε μια σπάνια περίπτωση και το ποσοστό ανάρρωσης ανερχόταν στο 85%. Σήμερα το ποσοστό ανάρρωσης έχει πέσει στο 33% περίπου και, μακροπρόθεσμα, η κατάσταση εκείνων που ακολουθούν κανονικά τη φαρμακευτική τους αγωγή μπορεί να επιδεινωθεί το ίδιο με εκείνη των σχιζοφρενών ή των νευροληπτικών. Ορίστε ο θρίαμβος της ιατρικής επιστήμης και των μαγικών της χαπιών!

Η περιγραφή της ψυχασθένειας επί των ημερών μας μοιάζει ελάχιστα με την αντίστοιχη του 1950, ή των χρόνων του παγκοσμίου πολέμου, ή των αρχών ή του τέλους του 19ου αιώνα, όπως περιγράφηκε διαμέσου των προαναφερθέντων παραδειγμάτων του άρθρου. Όπως καταδείχθηκε προηγουμένως η ψυχική ασθένεια έχει την ιστορικότητά της κάτι το οποίο δεν σταμάτησε με την ανακάλυψη της ψυχιατρικής. Οι ιατρικές παθολογίες ακολουθούν την πορεία του καπιταλισμού. Η πορεία αυτή έχει δημιουργήσει στρεσογόνους παράγοντες που έδρασαν στην κοινωνία και δημιούργησαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές παθολογικές επιδράσεις που εκδηλώθηκαν ως «ψυχογενής φυγή» στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γαλλία, υπό τη μορφή των νευρώσεων πολέμου στον 20ό αιώνα ή οδήγησαν στην έξαρση των καταθλίψεων στον πολιτισμένο 21ο αιώνα. Εδώ εδράζεται η ανεπάρκεια του ορθόδοξου μαρξισμού να ερμηνεύσει την ιστορικότητα των ψυχοπαθολογιών μέσω του μοντέλου «βάση-εποικοδόμημα». Η κεντρική θέση της έννοιας της αξίας στην κατανόηση του καπιταλισμού δεν μεταφράζεται στο να τη δούμε με καθαρά οικονομικούς όρους. Η έννοια της αξίας είναι το κλειδί για την κοινωνική συμβολική του καπιταλισμού, αλλά αυτό δεν μπορεί να σταθεί μόνο του. Θα πρέπει να εξεταστεί στο πλαίσιο όλων των κοινωνικών παραγόντων – όπως η εξουσία, τα πρότυπα, οι πεποιθήσεις, οι ταυτότητες – που επιτρέπουν στην κοινωνία να λειτουργήσει. Την ίδια στιγμή επιτρέπουν στην έννοια της αξίας να παρεισφρήσει στην υποκειμενικοποίηση του ανθρώπου μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία. Αυτή είναι μια δυναμική διαδικασία και είναι επιτακτική ανάγκη να αναγνωριστεί η ιστορική της διάσταση.

Εν κατακλείδι, στην αρχή το κράτος και οι γραφειοκράτες του τομέα της υγείας ανέπτυξαν μεθόδους για να χειριστούν και να διαχειριστούν τους στρατιώτες στον πόλεμο, και αργότερα οι μέθοδοι αυτοί επεκτάθηκαν στον υπόλοιπο πληθυσμό, όπως αναφέραμε νωρίτερα. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τέτοιες μέθοδοι αναπτύχθηκαν για να καλύψουν τις στρατιωτικές ανάγκες όταν τα αστικά κράτη βρίσκονταν σε πόλεμο μεταξύ τους. Αυτό που προκαλεί πραγματική έκπληξη είναι ο τρόπος με τον οποίο η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες που δημιουργήθηκε για τους σκοπούς του DSM-3 έχει διεισδύσει σε τόσους πολλούς τομείς της ζωής. Σήμερα η αστική κοινωνία αναγνωρίζει τραυματικές διαταραχές σε επιζώντες ενός μεγάλου φάσματος καταστάσεων∙ από τα τσουνάμι μέχρι την παιδική σεξουαλική κακοποίηση, από το Ολοκαύτωμα μέχρι κάποιο τροχαίο ατύχημα, από τις εθνικές εκκαθαρίσεις μέχρι απλά το να διαβάζει κάποιος γι’ αυτές. Διαπιστώνουμε τη διεύρυνση της κουλτούρας του τραύματος διαμέσου των ορισμών που δίνονται από γιατρούς, επιστήμονες της ιατρικής και από τις σχετικές βιομηχανίες. Οι παρεχόμενες θεραπείες προέρχονται από μια βιομηχανία παροχής συμβουλών που είναι εφοδιασμένη με κάθε είδος θεραπεία και αντικαταθλιπτικά χάπια. Ουσιαστικά, αυτά τα εμπορεύματα προκαλούν θυματοποίηση. Άραγε πολλοί από όσους βιώνουν φρικτές εμπειρίες βρίσκονται σε κατάσταση απελπισίας; Σίγουρα ναι. Αλλά πάσχουν από ψυχικές διαταραχές;

Σε πολιτισμικό επίπεδο, αυτό προωθεί μια εντελώς αρνητική έμφαση στην ψυχική παθολογία ως κοινή εμπειρία για την ανθρωπότητα στον 21ο αιώνα. Πολύ δε περισσότερο από το αποτέλεσμα μιας κεντρικά κατευθυνόμενης πολεμικής πολιτικής, αυτή η έμφαση είναι το αποτέλεσμα όλων εκείνων των ενδιαφερόμενων φορέων μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία που διεκδικούν το μερίδιό τους ο καθένας με τον τρόπο του διαμέσου της κοινωνικο-οικονομικής οδού που έχει ενεργοποιηθεί από την έννοια της αξίας. Η έκρηξη των τελευταίων δεκαετιών έχει τροφοδοτήσει τις βιομηχανίες «λάιφσταιλ» με διασημότητες, περιοδικά και τηλεοπτικά «τοκ-σόου». Όλα αυτά συμβάλλουν στην ερμηνεία και την ενίσχυση των συνθηκών ψυχικής αποδιοργάνωσης και απελπισίας και στη διατήρηση και την επέκταση των επιδημιών. Οι φορείς αυτοί έχουν όλοι την αγορά τους, τα κέρδη στα οποία αποσκοπούν και η αμοιβαία τους ενίσχυση συμβάλλει μαζικά στη δόμηση της δεκτικότητας στην εξάπλωση της ψυχικής αποδιοργάνωσης και της κοινωνικής παρέκκλισης. Τα τηλεοπτικά προγράμματα ιδίως συμβάλλουν στην παγκοσμιοποίηση του αμερικανικού πολιτισμού διαδραματίζοντας το ρόλο τους στην εξάπλωσή του σε διεθνές επίπεδο.

Ωστόσο αυτή είναι μια πτυχή των διαδικασιών πραγμοποίησης μέσα στην κοινωνία. Εκτός από την πραγμοποίηση του εργάτη στη σφαίρα της παραγωγής και του καταναλωτή στην αγορά, ο καπιταλισμός πραγμοποιεί επίσης την ψυχή της ανθρωπότητας, χρησιμοποιώντας την ανθρώπινη ψυχή ως ένα ακόμη έδαφος για την αξιοποίηση του κεφαλαίου, για τη βαθύτερη διείσδυση της μορφής της αξίας, εντείνοντας της εξατομίκευση της εργατικής τάξης και συμβάλλοντας στην περαιτέρω επέκταση της αγοράς.

Η πίεση που ασκείται αποσκοπεί την εξατομίκευση της ευθύνης για την παραφροσύνη, θεωρώντας την ως κάτι το οποίο κατέχει το ίδιο το άτομο. Το ίδιο το άτομο κατέχει τη δυσλειτουργία∙ οι ψυχο-βιομηχανίες πρόκειται να βρουν μια θεραπεία για τα προβλήματα του κατεστραμμένου μυαλού του. Με τον τρόπο αυτό, η προσοχή εκτρέπεται από την πραγματική πηγή της τρέλας, που δεν είναι άλλη από την απόλυτη παράνοια αυτού του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος.

Marlowe

Οκτώβριος 2013

Πηγή άρθρου: http://internationalist-perspective.org

Internationalist Perspective, No 58-59, Χειμώνας 2013/ Άνοιξη 2014, σ. 21-29

Τίτλος πρωτοτύπου: DSM-5: Recipes for Madness

Η μετάφραση έγινε από τα αγγλικά

To άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΤΟ ΕΝΖΥΜΟ», Νο 3, Νοέμβριος 2014

https://engymo.wordpress.com