Πόσο «θαυματουργά» είναι τα συμπληρώματα διατροφής;

Η βιομηχανία συμπληρωμάτων διατροφής αποτελεί μια από τις πιο κερδοφόρες βιομηχανίες παγκοσμίως. Οι περισσότερες βιομηχανίες συμπληρωμάτων αποτελούν θυγατρικές εταιρίες μεγάλων φαρμακοβιομηχανιών.

Για παράδειγμα, η εταιρία συμπληρωμάτων Solgar εξαγοράοχηκε το 1998 από τη φαρμακευτική εταιρία Wyeth (πρώην American Home Products ΑΗΡ), έναν αμερικάνικο πολυεθνικό κολοσσό που διαθέτει δεκάδες εταιρίες, ετήσια κέρδη πάνω από 20 δισ. δολάρια και απασχολεί πάνω από 50.000 εργαζομένους σε τομείς από βιοτεχνολογικές γεωργικές εφαρμογές, μέχρι παραγωγή εμβολίων. Επίσης, η εταιρία συμπληρωμάτων Holland and Barrett, μέχρι το 1997, ήταν μέλος του γερμανικού φαρμακευτικού ομίλου Gehe Ag, που σήμερα λέγεται Celesio και έχει ετήσια κέρδη 22 δισ. ευρώ. Από το 1997 ανήκει, όπως και η Solgar, στον όμιλο ΝΒΊΎ (πρώην Nature’s Bounty). Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, οι φαρμακευτικές εταιρίες ελέγχουν το 70% των εταιριών συμπληρωμάτων!

Στις ΗΠΑ, ο τζίρος της βιομηχανίας συμπληρωμάτων για το 2009 ανήλθε στο ποσό των 25 δισ. δολαρίων, σύμφωνα με το περιοδικό Nutrition Business Journal, ενώ όπως υποστήριξε ο ειδικός για θέματα υγείας, Thomas Moore, μόνο 46 από τα 20.000 και πλέον συμπληρώματα που κυκλοφορούν στο αμερικανικό εμπόριο είναι στη λίστα ασφάλειας που εκδίδει κάθε χρόνο ο FDA! Η χρήση συμπληρωμάτων έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις, αφού έρευνα έδειξε πως το 42% των φοιτητών στις ΗΠΑ παίρνουν κάποιο σκεύασμα, είτε για απώλεια βάρους είτε για αύξηση μυϊκής μάζας. Μάλιστα, για να αποτραπεί η εξάπλωση των συμπληρωμάτων και στις μικρότερες ηλικίες, θεσπίστηκε νόμος που απαγορεύει τη χρήση τους από άτομα κάτω των 18 ετών.

Τα συμπληρώματα διατροφής τελευταία έχουν αρχίσει να αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας και του σύγχρονου Έλληνα. Στοιχεία δείχνουν πως, κάθε χρόνο, πάνω από 11 εκατ. κουτιά διακινούνται μέσα από φαρμακεία και μη εξουσιοδοτημένα καταστήματα, και μόλις το 3% των συνολικών ποσοτήτων κυκλοφορεί σύμφωνα με τον νόμο, όπως δηλώνει ο ΕΟΦ. Ο ΕΟΦ, ετησίως, ανιχνεύει εκατοντάδες σκευάσματα με αποδεδειγμένα επικίνδυνη δράση.

Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία (Εθνος 9/4/08), η κατανάλωση συμπληρωμάτων για το 2002 ανήλθε σε 7.500.000 κουτιά (τζίρος 22,5 εκατ. ευρώ), το 2003 έφτασε τα 7.350.000 κουτιά (τζίρος 27,50 εκατ.), ενώ το 2004 διακινήθηκαν 7.400.000 κουτιά (τζίρος 28 εκατ.)! Μόνο στην Αγγλία, ο τζίρος των συμπληρωμάτων για το 2000 έφτασε τα 335 εκατ. λίρες. Επιπλέον, βάσει των πορισμάτων σχετικής πανευρωπαϊκής έρευνας, το 2% των ανδρών και το 6,7% των γυναικών στη χώρα μας είναι συστηματικοί χρήστες συμπληρωμάτων.

Πρόσφατα, η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) αποφάσισε να περάσει όλα τα συμπληρώματα διατροφής από εξονυχιστικό έλεγχο, με εξέταση φακέλου. Υποβλήθηκαν γύρω στις 533 αιτήσεις για 384 ουσίες. Απορρίφθηκαν οι 184. Αυτή τη στιγμή, η ευρωπαϊκή Αρχή τα εξετάζει και αρχίζει επιτέλους ένα πρώτο ξεκαθάρισμα.

Όπως υπολογίζεται, όμως, βάσει του αριθμού των σκευασμάτων και των εταιριών που τα παράγουν, η διαδικασία θα είναι εξαιρετικά χρονοβόρα και σίγουρα δεν θα καλύψει παρά ένα μικρό μέρος από τα συμπληρώματα που διακινούνται στην Ε.Ε., τη στιγμή μάλιστα που στο παιγνίδι της παραγωγής τους έχουν μπει και νέοι παίκτες, όπως η Κίνα.

Στα φυτά, όταν έχουμε έλλειψη στο έδαφος ενός ή περισσοτέρων θρεπτικών στοιχείων απαραίτητων για την ανάπτυξή τους (π.χ. Κ, Ν, Ρ, Ca, Mg), έχουμε το φαινόμενο της τροφοπενίας, που επιδρά δυσμενώς στην ανάπτυξη και καρποφορία του φυτού. Στην περίπτωση, όμως, που υπάρχει υπερεπάρκεια κάποιου ή περισσοτέρων στοιχείων, μέσω π.χ. υπερβολικής λίπανσης, τότε έχουμε το φαινόμενο της τροφοτοξικότητας, με αντίστοιχα ή και πιο αρνητικά για την ανάπτυξη του φυτού αποτελέσματα.

Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τον ανθρώπινο οργανισμό. Σε περίπτωση έλλειψης κάποιων θρεπτικών στοιχείων, όπως για παράδειγμα οι βιταμίνες, έχουμε το φαινόμενο της αβιταμίνωσης. Στην αντίθετη περίπτωση, όπου δηλαδή έχουμε υπερβολική πρόσληψη βιταμινών, έχουμε υπερβιταμίνωση, η οποία βλάπτει και μπορεί να δημιουργήσει ακόμα και σοβαρές παθήσεις στον άνθρωπο. Για κάθε θρεπτικό συστατικό, λοιπόν, υπάρχει μια άριστη τιμή, ένα ασφαλές όριο λήψης, που είναι διαφορετικό για κάθε άνθρωπο και που δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να το ξεπερνάει κάποιος. Η υπερβολική λήψη συμπληρωμάτων από ανθρώπους που δεν έχουν καμία έλλειψη σε κάποιο θρεπτικό στοιχείο ή κάποια έντονη σωματική δραστηριότητα, μπορεί να επηρεάσει δυσμενώς τον μεταβολισμό και να δημιουργήσει προβλήματα στην υγεία.

Σύμφωνα με την καθηγήτρια Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αντωνία Τριχοπούλου, από έρευνες που έχουν γίνει προκύπτει ότι:

• Η μακροχρόνια υψηλή κατανάλωση βιταμίνης Β6 (>200mg/ ημέρα) μπορεί να προκαλέσει βλάβες στο νευρικό σύστημα.
• Η υπερβολική κατανάλωση σιδήρου (>70mg/ημέρα) μπορεί να προκαλέσει γαστρεντερικές διαταραχές και μειωμένη ικανότη¬τα απορρόφησης άλλων ιχνοστοιχείων, όπως ο ψευδάργυρος.
• Υπάρχουν αναφορές ότι η υπερβολική κατανάλωση βιταμίνης C (>300mg/ ημέρα) μπορεί να προκαλέσει γαστρεντερικές διαταραχές, νεφρολιθίαση κ.ά.
• Οι περισσότερες βιταμίνες και τα περισσότερα ανόργανα στοιχεία, εάν καταναλώνονται μεμονωμένα, σε υψηλές ποσότητες και σε καθημερινή μακροχρόνια βάση, μπορεί να προκαλέσουν διαταραχές στην υγεία (Institute of Medicine, National Academy of Sciences).
• Στη μελέτη The Finnish Study, Alpha-Tocopherol, Beta-Carotene Cancer Prevention (ATBC) Trial, βρέθηκε ότι η χορήγηση Β-καροτίνης σε καπνιστές αύξησε κατά 18% την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου των πνευμόνων και κατά 8% την πιθανότητα θανάτου.
• Σύμφωνα με τη μελέτη The Nurses Health Study, USA, η χορήγηση φυλλικού οξέος αύξησε την πιθανότητα εμφάνισης της νόσου του Hodgkin.

Δυστυχώς, η υπερδοσολογία κυρίως πρωτεϊνών, αλλά και βιταμινών, έχει επεκταθεί και στον τομέα της παιδικής διατροφής. Σε πρόσφατο δημοσίευμα της Ελευθεροτυπίας (9/7/11) αναφέρεται ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) αναθεώρησε το 2007 τις συστάσεις για τις ανάγκες των νηπίων, μειώνοντας τη συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη πρωτεΐνης κατά 21%, σε σχέση με τις συστάσεις του 1985. Η αυξημένη πρόσληψη πρωτεΐνης, κατά τη βρεφική και νηπιακή ηλικία, όχι μόνο επιβαρύνει τον μεταβολισμό και τη λειτουργία των νεφρών, αλλά αυξάνει και τον κίνδυνο εμφάνισης παχυσαρκίας στην παιδική ηλικία ή και αργότερα!

Σύμφωνα πάντα με το ίδιο άρθρο, έρευνα που πραγματοποιήθηκε με τη μορφή μελέτης παρατήρησης σε 300 νήπια, ηλικίας 1-3 ετών απ’ όλη την Ελλάδα, έδειξε ότι 3 στα 4 νήπια καταναλώνουν περίπου 4 φορές περισσότερη πρωτεΐνη από τη συνιστώμενη! Καταναλώνουν, δηλαδή, 49 g πρωτεΐνης ημερησίως, κατά μέσο όρο, τη στιγμή που η συνιστώμενη είναι 13g. Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν ότι τα νήπια που πίνουν γάλα χαμηλής περιεκτικότητας σε πρωτεΐνη (l,5g/ 100ml) και πάλι υπερβαίνουν τη συνιστώμενη πρόσληψη, παρόλο που προσλαμβάνουν τη μισή ποσότητα πρωτεΐνης, σε σχέση με εκείνα που πίνουν νηπιακό γάλα υψηλής περιεκτικότητας σε πρωτεΐνη. Μάλιστα, τα τελευταία ξεπερνούν τη συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη πρωτεΐνης μόνο με το γάλα!

Η έρευνα παρουσιάστηκε στο 38ο Συνέδριο Ενδοκρινολογίας και Μεταβολισμού από την παιδίατρο και διευθύντρια της Α’ Παιδιατρικής Κλινικής του Νοσοκομείου Παίδων, Α. Βαζαίου, και μάλλον εξηγεί γιατί στην Ελλάδα το ποσοστό παχυσαρκίας για τα νήπια αγγίζει το 20%, ενώ το ποσοστό παιδικής παχυσαρκίας ξεπερνά το 25%, κατατάσσοντας τη χώρα μας στην πρώτη θέση παιδικής παχυσαρκίας στην Ευρώπη.

Ο Νοσοκομειακός Διαιτολόγος ΓΝΑ, Β. Παπαμίκος, ερωτηθείς για τα πρωτεϊνικά σκευάσματα, ανέφερε: «Κυριαρχεί ευρέως η αντίληψη ότι, αν πάρει κάποιος αθλητής συμπλήρωμα πρωτεΐνης, θα αποκτήσει μυϊκή μάζα και θα τη διατηρήσει κιόλας… Αυτό δεν είναι αληθές. Σίγουρα, λαμβάνοντας ένα συμπλήρωμα πρωτεΐνης θα αυξηθεί η μυϊκή μάζα, αλλά η περίσσια από αυτή που χρειάζεται θα μείνει αχρησιμοποίητη. Δεν λύνουμε το πρόβλημα με ένα συμπλήρωμα πρωτεΐνης αφού, μόλις σταματήσουμε τη λήψη, είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο μυϊκός όγκος δεν θα διατηρηθεί. Δημιουργείται, έτσι, ένας φαύλος κύκλος εξάρτησης από το συμπλήρωμα». Την ίδια άποψη είχε και για τις πολυβιταμίνες, για τις οποίες tόνισε όχι η υπερβολική λήψη (ιδιαίτερα λιποδιαλυτών βιταμινών) μπορεί να οδηγήσει σε τοξικότητα.

Ένα άλλο επιχείρημα υπέρ του φυοικού τρόπου πρόσληψης ίων διαφόρων θρεπτικών ουσιών είναι ότι ο ρυθμός απορρόφησης μιας φυσικής βιταμίνης ή ενός φυσικού λιπαρού οξέος (π.χ. Ω3) είναι ταχύτερος σε σχέση με εκείνον του συμπληρώματος. Έρευνες δείχνουν ότι τα Ω3, όταν είναι οε κάψουλες ή σε υγρή μορφή, δεν έχουν την ίδια δομή, όπως όταν είναι μέσα στο ψάρι. Επιπλέον, σύμφωνα πάντα με τον κ. Παπαμίκο, το ίδιο ισχύει και με τις πολυβιταμίνες αφού, όσο τις παίρνουμε σε συνθετική μορφή, αδυνατίζει το σύστημα του οργανισμού μας που τις «βγάζει» από τα τρόφιμα. Οι τελευταίες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Καρδιολογικής Εταιρίας τονίζουν πλέον ξεκάθαρα ότι τα συμπληρώματα πολυβιταμινών όχι μόνο δεν βοηθούν σε κάτι, αλλά και σε αρκετές περιπτώσεις έχουν παρατηρηθεί θάνατοι λόγω υπερβολικών δόσεων.


Σύμφωνα με τον καθηγητή Διαιτολογίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Λ. Συντώση, και τη διαιτολόγο, Μ. Γιαννακούλια (περιοδ. Ιατρικά Ελευθεροτυπίας, τεύχος 25), οι απαιτήσεις των αθλητών σε πρωτεΐνες είναι ελαφρώς αυξημένες σε σχέση με εκείνες των ατόμων που δεν αθλούνται, αλλά υπερκαλύπτονται από μια συνήθη δίαιτα. Αυτό συμβαίνει διότι, στις σύγχρονες κοινωνίες, οι άνθρωποι καταναλώνουν περισσότερη πρωτεΐνη από όση πραγματικά χρειάζονται. Οπότε, ακόμα και αν ασχολούνται ερασιτεχνικά με κάποιο άθλημα, δεν χρειάζεται να παίρνουν συμπληρώματα πρωτεϊνών.

Αντίστοιχα είναι και τα δεδομένα για τις βιταμίνες, ενώ, όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν, τα συμπληρώματα βιταμινών, πρωτεϊνών και ιχνοστοιχείων δεν βελτιώνουν την αθλητική επίδοση όταν η διατροφή είναι ισορροπημένη βελτιώνουν, όμως, κατά πολύ τις οικονομικές επιδόσεις των ατόμων που εμπορεύονται τέτοια προϊόντα!

Ένα ακόμα επιχείρημα των εμπόρων και των καταναλωτών συμπληρωμάτων είναι ότι τα τρόφιμα σήμερα δεν περιέχουν το ποσοστό των πρωτεϊνών, ιχνοστοιχείων και βιταμινών που είχαν πριν από κάποια χρόνια. Το επιχείρημα αυτό είναι, εν μέρει, σωστό. Η σύγχρονη εντατική μορφή γεωργίας έχει εξαντλήσει το έδαφος, με αποτέλεσμα οι διάφορες φυτικές τροφές να είναι πιο φτωχές σε θρεπτικά συστατικά. Αυτό που αγνοούν, όμως, είναι ότι, παρ’ όλη τη μείωση της θρεπτικής αξίας των τυποποιημένων τροφών, ο σύγχρονος άνθρωπος, τουλάχιστον στα αναπτυγμένα κράτη, έχει απείρως μεγαλύτερη πρόσβαση στα τρόφιμα. Οι σύγχρονες μέθοδοι συσκευασίας και συντήρησης των τροφίμων έχουν δώσει τη δυνατότητα για μια πιο ποικίλη και ισορροπημένη διατροφή καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, σε σχέση με τους παλαιότερους, οι οποίοι, λόγω οικονομικής ανέχειας, πολέμων αλλά και τεχνολογικών περιορισμών, δεν κατάφερναν να έχουν την επάρκεια των τροφών που έχουμε σήμερα, παρ’ όλη την άριστη πρώτη ύλη.

Το γεγονός της πρόσβασης στα τρόφιμα, μαζί με άλλους παράγοντες, έχει αυξήσει το μέσο όρο ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες, αλλά και άλλους παράγοντες, όπως π.χ. το ύψος. Επιπλέον, έχουν μειωθεί σημαντικά δείκτες που σχετίζονταν με μειωμένη πρόσληψη τροφής, όπως η παιδική θνησιμότητα. Συνεπώς, είναι τουλάχιστον ανώφελο να μιλάμε σήμερα για μειωμένη πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων από τις τροφές και να καταφεύγουμε σε συμπληρώματα, τη στιγμή που στα αναπτυγμένα, τουλάχιστον, κράτη, είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις αβιταμίνωσης ή υποσιτισμού.

Επιπλέον, είναι λάθος η άποψη ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, ακόμα και όταν γυμνάζεται, έχει μεγαλύτερες διατροφικές ανάγκες σε σχέση με το παρελθόν, τη στιγμή που παλιά η εργασία ήταν κατά κανόνα χειρωνακτική και απαιτούνταν πολλαπλάσιες ποσότητες προσλαμβανόμενων θερμίδων. Στο ερώτημα αν χρειαζόμαστε τα συμπληρώματα διατροφής, οι επιστήμονες επισημαίνουν πως, καταναλώνοντας καθημερινά τουλάχιστον πέντε μερίδες φρούτων και λαχανικών, λαμβάνουμε μια σημαντική ποσότητα βιταμινών, ιχνοστοιχείων, φυτικών ινών, αλλά και άλλων θρεπτικών συστατικών.

Οι κίνδυνοι 

Η βιομηχανική παραγωγή των συμπληρωμάτων θεωρείται ως ένας παράγοντας που κρύβει κινδύνους. Τα συμπληρώματα διατροφής παράγονται βιομηχανικά σε θερμοκρασίες που ξεπερνούν τους 120°C, με αποτέλεσμα την αποδόμηση των πρωτεϊνών και τη μειωμένη απορρόφηση τους από τον εντερικό σωλήνα. Σε τόσο υψηλές θερμοκρασίες, από τις πρωτεΐνες παράγονται συχνά νιτροζαμίνες, ενώσεις που έχουν αποδεδειγμένα καρκινογόνο δράση.

Επιπλέον, για τη λήψη των βιταμινών ή των πρωτεϊνών από μια οργανική ύλη χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα τοξικοί διαλύτες, όπως βενζολικά παράγωγα, τολουόλιο και πλήθος άλλων ενώσεων, με αποτέλεσμα σε κάποια συμπληρώματα να ανιχνεύονται οι ουσίες αυτές. Σε αυτά πρέπει να προστεθούν και οι τεχνητές χρωστικές που χρησιμοποιούνται για να γίνεται το τελικό προϊόν πιο ελκυστικό. Τέλος, πολλά σκευάσματα βιταμινών που παράγονται με τη μορφή gel περιέχουν ως αδρανή ύλη (filler) μία από τις πιο τοξικές ουσίες, το υδρογονωμένο λάδι σόγιας. Η ουσία αυτή ευθύνεται για καρδιοπάθειες, αλλά και για σοβαρές βλάβες στο νευρικό σύστημα.

Ιδιαίτερα για τις καρδιοπάθειες, έχει βρεθεί ότι κάποια συμπληρώματα διατροφής που χρησιμοποιούνται για αύξηση της ενέργειας (thermogenics) είναι ικανά να προκαλέσουν από απλούς πόνους στο στήθος, μέχρι αρρυθμίες ή ακόμα και εμφράγματα! Τα στοιχεία αυτά προέκυψαν όταν, κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Αφγανιστάν, πολλοί Αμερικανοί στρατιώτες εμφάνισαν ανεξήγητες καρδιοπάθειες. Από έρευνες που έγιναν, βρέθηκε ότι αυτές οφείλονταν στη χρήση συγκεκριμένων ενεργειακών συμπληρωμάτων, κάτι που πλέον είναι κοινό μυστικό για πολλά στρατεύματα παγκοσμίως.

Μια άλλη πτυχή των συμπληρωμάτων είναι και εκείνη των ουσιών που δεν αναγράφονται στην ετικέτα. Σύμφωνα με άρθρο της εφημερίδας Έθνος (8/7/11), ο προϊστάμενος του διαιτολογικού τμήματος του Λαϊκού Νοσοκομείου, κ. Χάρης Δημοσθενόπουλος, μιλώντας στην 5η Διημερίδα της Ελληνικής Ιατρικής Εταιρίας Παχυσαρκίας, έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου, δηλώνοντας ότι ακόμη και την ίδια τους τη ζωή βάζουν σε κίνδυνο όσοι καταναλώνουν συμπληρώματα διατροφής χωρίς ιατρική συνταγή.

Αυτό συμβαίνει γιατί πολλές από αυτές περιέχουν επικίνδυνες ουσίες, σι οποίες μάλιστα δεν αναγράφονται στην ετικέτα. Ανέφερε ως χαρακτηριστική περίπτωση την εφεδρίνη, η οποία προέρχεται από το φυτό εφέδρα (Ma Huang) και μπορεί να προκαλέσει καρδιακή ανακοπή, εγκεφαλικό επεισόδιο και επιληπτικές κρίσεις. Περιέχεται σε διατροφικά συμπληρώματα και χάπια, τα οποία χορηγούνται χωρίς ιατρική συνταγή και χρησιμοποιούνται μόνο στις ΗΠΑ από 12 εκατ. άτομα, ως διεγερτικά, ως σκευάσματα για απώλεια βάρους και για αύξηση του αναβολιομού στους αθλητές. Η εφεδρίνη επίσημα απαγορεύτηκε στις ΗΠΑ το 2003, μετά από δεκάδες θανάτους που προκάλεσε. Αλλες απαγορευμένες ουσίες είναι τα Aristolochic acid, Kava, Androstene dione, Chaparral, Bitter orange και το Scullcap.

Μία ακόμα επικίνδυνη πρόσμειξη που μπορεί να έχουν τα συμπληρώματα είναι αυτή με στεροειδείς ορμόνες. Οι ορμόνες αυτές μπορούν να προκαλέσουν οξεία ηπατική βλάβη, αλλά και μακροχρόνιες σοβαρές παρενέργειες σε άνδρες, γυναίκες και παιδιά, όπως συρρίκνωση των όρχεων, αύξηση των μαστών και στειρότητα στους άνδρες, αρρενοποίηση στις γυναίκες και μειωμένο ύψος στα παιδιά.

Σύμφωνα με τη διατροφολόγο Katherine Zeratsky, πολλά συμπληρώματα πρωτεϊνών έχουν υψηλό θερμιδικό περιεχόμενο, με αποτέλεσμα να οδηγούν στην παχυσαρκία, ιδίως όταν καταναλώνονται από άτομα που δεν έχουν έντονη σωματική δραστηριότητα. Επίσης, τα συμπληρώματα πρωτεϊνών, και κυρίως αυτά που παράγονται από τον ορό του γάλακτος (καζεΐνες), μπορεί να δημιουργήσουν προβλήματα πέψης, εξαιτίας και της λακτόζης που μπορεί να περιέχουν. Η κλινική διατροφολόγος Ε. Μπαρμπαρούση τονίζει πως η υπερκατανάλωση πρωτεϊνών ευθύνεται για την επέλαση της παχυσαρκίας στο δυτικό κόσμο, ενώ αυξημένα ποσοστά πρωτεΐνης δεν σχετίζονται με αυξημένη μυϊκή ανάπτυξη.

Το στομάχι, μέσω των γαστρικών οξέων, διασπά τα τρόφιμα και τις μακρομοριακές ενώσεις σε άλλες μικρότερες ενώσεις (π.χ. μικροπεπτίδια), προκειμένου ο οργανισμός να τις χρησιμοποιήσει εκ νέου για τις ανάγκες του μεταβολισμού. Με τη χρήση συμπληρωμάτων, οι πρωτεΐνες και οι βιταμίνες παρέχονται σε «έτοιμη» μορφή, με αποτέλεσμα οι μηχανισμοί πέψης να αδρανοποιούνται και να μειώνεται η παραγωγή γαστρικού οξέως. Μάλιστα, αναφέρεται από πολλούς ερευνητές πως η υπερβολική κατανάλωση πρωτεϊνών ορού γάλακτος επηρεάζει την εντερική μικροχλωρίδα και μειώνει την ικανότητα του εντέρου για απορρόφηση πρωτεϊνών. Έτσι, δημιουργούνται δυσπεψίες, αέρια και παλινδρομήσεις, με αποτέλεσμα, μετά από χρόνια κατανάλωση, ο οργανισμός να μη μπορεί να χωνέψει τα τρόφιμα στη φυσική τους μορφή.

Τι συμβαίνει με την κρεατίνη

Ωστόσο, ο μεγαλύτερος κίνδυνος από τα συμπληρώματα πρωτεϊνών είναι στα νεφρά και στο συκώτι. Το συκώτι και τα νεφρά εμπλέκονται στον μεταβολισμό των πρωτεϊνών και αμινοξέων. Το άζωτο που δημιουργείται κατά τον καταβολισμό των πρωτεϊνών αποβάλλεται από τον οργανισμό χάρη στη νεφρική λειτουργία, η οποία αποβάλλει και τις τοξικές ουσίες. Υπερβολικές δόσεις πρωτεϊνών, και κυρίως κρεατίνης, είναι ικανές να οδηγήσουν σε «μπλοκάρισμα» αυτού του μηχανισμού φιλτραρίσματος, ενώ η υπερλειτουργία των οργάνων στρεσάρει τα κύτταρά τους, οδηγώντας τα σε καταστροφή ή και σε ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό, με αποτέλεσμα τη δημιουργία όγκων.

Το 1998, δυο Άγγλοι νεφρολόγοι δήλωσαν στο περιοδικό The Lancet ότι η κρεατίνη σχετίζεται άμεσα με σοβαρές διαταραχές στη λειτουργία των νεφρών. Μάλιστα, το Αμερικανικό Ινστιτούτο για την Έρευνα του Καρκίνου (American Institute for Cancer Research) έχει εκδώσει πλήθος μελετών, όπου σχετίζεται η υπερβολική πρόσληψη πρωτεϊνών με αυξημένη συχνότητα καρκίνων σε συκώτι, νεφρά, παχύ έντερο και πνεύμονες. Για τον λόγο αυτό, τα πρωτεϊνικά συμπληρώματα διατροφής απαγορεύονται ρητά σε άτομα με ηπατονεφρικές ασθένειες.

Η κρεατίνη είναι από τα πιο διαδεδομένα συμπληρώματα πρωτεΐνης για αθλητές. Βρίσκεται σε φυσική μορφή στο κρέας και σε υψηλά ποσοστά σε κάποια ψάρια, όπως ο τόνος και ο σολομός, ενώ παράγεται στο συκώτι, το πάγκρεας και τα νεφρά. Χρησιμοποιείται σε περιόδους αυξημένης ενεργειακής ζήτησης, όπου η φωσφορυλιωμένη του μορφή οδηγεί στην παραγωγή ΑΤΡ, όπου αποθηκεύεται η ενέργεια του οργανισμού. Η κρεατίνη αυξάνει μερικώς την απόδοση, αλλά μόνο για μικρής διάρκειας έντονη άσκηση, όπως είναι η άρση βαρών. Σε αθλήματα, όπως το τρέξιμο και το κολύμπι, δεν έχει κανένα αποτέλεσμα. Παρόλα αυτά, η υπερβολική πρόσληψη κρεατίνης έχει σοβαρές παρενέργειες – αύξηση σωματικού βάρους, υψηλή αρτηριακή πίεση, καρδιολογικά προβλήματα, δυσλειτουργία στα νεφρά και το συκώτι. Επιπλέον, η πρόσληψη κρεατίνης μέσω συμπληρωμάτων μειώνει τους φυσικούς μηχανισμούς παραγωγής της από τον οργανισμό.

Θεωρίες χωρίς αποδείξεις

Συχνά παρατηρείται και το φαινόμενο, κάποιες εταιρίες να βγάζουν στην κυκλοφορία ουσίες χωρίς πραγματική δράση, χωρίς να χρειαστεί να αποδείξουν ποτέ αν το συμπλήρωμα είναι όντως όσο αποδοτικό λέει η ετικέτα. Λαμπρό παράδειγμα είναι το «Βιταμινούχο Νερό» που πρόσφατα παρήγαγε μία από τις μεγαλύτερες εταιρίες αναψυκτικών. Το νερό αυτό αποδείχτηκε πως δεν ήταν τίποτα άλλο από κανονικό νερό με φρουκτόζη, δηλαδή ζαχαρόνερο. Κι όμως πολλοί που θα σπεύσουν να αγοράσουν ένα τέτοιο συμπλήρωμα θα αναφέρουν ότι είδαν βελτίωση. Η κατάστασή τους ίσως βελτιωθεί, αλλά όχι εξαιτίας της δραστικής ουσίας του συμπληρώματος. Θα είναι μέσω του λεγόμενου placebo effect.

Στα ψυχολογικά αποτελέσματα της χρήσης των συμπληρωμάτων θα πρέπει να συμπεριληφθούν ο εθισμός που προκαλείται από την καθημερινή κατανάλωση, η δημιουργία αισθήματος ναρκισισμού, η αύξηση του στρες για ολοένα και μεγαλύτερες επιδόσεις, απότομες μεταπτώσεις στην ψυχολογία, νευρώσεις, αλλά και αϋπνίες, καθώς πολλά συμπληρώματα περιέχουν υψηλά ποσοστά καφεΐνης.

Πίσω, λοιπόν, από τα συμπληρώματα διατροφής και την παγκόσμια διάδοσή τους, κρύβονται συχνά τεράστια οικονομικά συμφέροντα πολυεθνικών επιχειρήσεων, οι οποίες θέλουν οι πληθυσμοί να τρέφονται με σκόνες, χάπια, gel, ακόμα και με ουσίες σε ενέσιμη μορφή. Θέλουν, δηλαδή, να εκλείψουν εντελώς οι ανεπεξέργαστες τροφές, με το δήθεν επιχείρημα ότι από μόνες τους δεν επαρκούν για τις υποτιθέμενες αυξημένες διατροφικές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου. Απώτερος σκοπός είναι να ελεγχθεί η ανθρώπινη διατροφή -και, κατ’ επέκταση, οι πληθυσμοί παγκοσμίως- και να εξαρτηθεί πλήρως από τη βιομηχανία.

Εμείς, οι Έλληνες, που διαθέτουμε φρέσκα φρούτα και λαχανικά καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και, επιπλέον, έχουμε την πλούσια παράδοση της μεσογειακής διατροφής, θα έπρεπε να έχουμε μηδενική κατανάλωση τέτοιων βιομηχανικά παρασκευασμένων ουσιών. Η απλή εφαρμογή της αριστοτελικής ρήσης «ζην κατά φύσιν» και στον τομέα της διατροφής ίσως είναι πιο επιτακτική από ποτέ..

* Ο Νίκος Παπαδόπουλος είναι πτυχιούχος του Τμήματος Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων του Γεωπονικού Πανεπιστήμιου Αθήνας, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Διοίκηση Ανθρώπινου Δυναμικού από το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.