Πολυσυντροφικότητα και βία

Με αφορμή την Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών –

Γράφει η Λίζα Αστερίου –

Σε μια συνέντευξη που έδωσα πρόσφατα στο περιοδικό Antivirus χρειάστηκε να απαντήσω σε μια δύσκολη ερώτηση: «Έχεις συναντήσει στο δρόμο σου πολυφοβικές συμπεριφορές;» Δύσκολη όχι γιατί δεν έχω αντιμετωπίσει τέτοια φαινόμενα αλλά γιατί κάποια πράγματα είναι τόσο δυσάρεστα ώστε δεν θέλω καν να τα θυμάμαι. Αποφάσισα, όμως, ότι είναι καιρός να σπάσω τη σιωπή μου γι’ αυτά.

Ας δούμε πρώτα τη σημαίνει η λέξη πολυφοβία, η οποία πλάστηκε κατά τους όρους ομοφοβία και τρανσφοβία. Είναι προϊόν της μονοκανονικότητας (mononormativity), δηλαδή της αντίληψης που θεωρεί ότι οι μόνες σοβαρές και ουσιαστικές σχέσεις είναι οι μονογαμικές. Ζούμε σε μια κοινωνία που αποθεώνει το ετεροφυλόφιλο μονογαμικό ζευγάρι και στιγματίζει κάθε άλλη μορφή σχέσης.

Το αποτέλεσμα; Καθημερινά βιώνουμε χίλιες δύο κακοποιητικές συμπεριφορές. Μια απ’ αυτές είναι το slut-shaming, ο στιγματισμός της σεξουαλικής ελευθερίας. Οι όροι «τσούλα» ή «πουτάνα», όταν χρησιμοποιούνται προσβλητικά, δεν είναι μόνο σεξιστικοί, είναι και πολυφοβικοί. Αλλά και ένας άνδρας που δεν είναι μονογαμικός μπορεί εύκολα να στιγματιστεί σαν «γαμίκουλας, αναίσθητος, γυναικάς» κ.ά.

Αυτό που έχω συναντήσει συχνά στην προσωπική ζωή μου είναι το φαινόμενο της αντικειμενοποίησης (objectification). Με άλλα λόγια, μια γυναίκα που εκφράζεται ανοιχτά υπέρ των ανοιχτών σχέσεων τοποθετείται στην κατηγορία της «εύκολης γκόμενας», του σεξουαλικού αντικειμένου. Έχω βιώσει άπειρες φορές τη σεξουαλική παρενόχληση, άλλοτε απροκάλυπτα κι άλλοτε με ύπουλους τρόπους. Σε αρκετές περιπτώσεις έχω υποστεί και σεξουαλική βία, η οποία έφτασε ως την απόπειρα βιασμού. Φυσικά τα φαινόμενα αυτά δεν είναι και τόσο σπάνια. Μπορεί να τα αντιμετωπίσει οποιαδήποτε γυναίκα. Όμως, μέσα σε μια πολυφοβική και σεξιστική κοινωνία, οι μη μονογαμικές γυναίκες στοχοποιούνται πολύ εύκολα.

Ψυχολογική κακοποίηση μέσα στις σχέσεις

Ωστόσο, η σεξουαλική βία δεν είναι το μόνο πρόβλημα. Mια πολυσυντροφική γυναίκα εύκολα μπορεί πάρα πολύ εύκολα να πέσει θύμα ψυχολογικής κακοποίησης μέσα στις σχέσεις της. Η κοινωνία μας όχι μόνο δεν αναγνωρίζει αυτά τα φαινόμενα αλλά κατά κανόνα κατηγορεί το θύμα ότι «τα ’θελε και τα ’παθε» – όπως συχνά συμβαίνει και στις περιπτώσεις βιασμού. Ας δούμε, όμως, μερικά παραδείγματα συναισθηματικής βίας που δεν είναι καθόλου σπάνια:

Όλες και όλοι θα συμφωνήσουν ότι η συναίνεση αποτελεί απαραίτητο συστατικό μιας υγιούς σχέσης. Αν ένας άνθρωπος σε πιέζει να κάνεις κάτι στο οποίο δεν έχεις συναινέσει, αυτό αποτελεί μορφή ψυχολογικής βίας. Ωστόσο, οι γυναίκες υφίστανται τεράστια πίεση να μπουν στο καλούπι της αποκλειστικότητας (σεξουαλικής ή συναισθηματικής ή και τα δύο), ακόμη κι όταν έχουν ρητά δηλώσει ότι δεν συμφωνούν σε κάτι τέτοιο.

Πολλές φορές τα πολυσυντροφικά άτομα, έστω κι αν έχουν ξεκαθαρίσει εξαρχής στον/στη σύντροφό τους ότι είναι κατά των αποκλειστικών σχέσεων, στην πορεία έρχονται αντιμέτωπα με ιδιοκτησιακή συμπεριφορά. Εμφανίζεται μπροστά τους, συχνά με άγριο τρόπο, το φαινόμενο που ονομάζεται entitlement ή αλλιώς η λογική του «κεκτημένου δικαιώματος». Το μήνυμα που παίρνουν είναι «ανήκεις σε μένα». Αυτό παραβιάζεται κατάφωρα την αρχή της αυτοδιάθεσης, αλλά κάτι τέτοια θεωρούνται … ψιλά γράμματα. Μέσα στην αχαλίνωτη πολυφοβία που επικρατεί, ξεχνιέται το αυτονόητο: το κορμί, η καρδιά και το μυαλό ενός ατόμου ανήκουν στο ίδιο. Κάθε αμφισβήτηση αυτού του δικαιώματος ανοίγει διάπλατα τις πύλες που οδηγούν στην κακοποίηση.

Τι γίνεται, όμως, όταν μια πολυσυντροφική γυναίκα αρνείται το ρόλο του «κτήματος» κι επιμένει να διεκδικεί την ελευθερία της; Εκεί αρχίζουν οι συναισθηματικοί εκβιασμοί και οι προσπάθειες χειραγώγησης – συνήθεις μορφές ψυχολογικής βίας. Το πιο διαδεδομένο όπλο είναι η δημιουργία ενοχών. Μερικές συνηθισμένες ατάκες: «Αν μ’ αγαπάς πραγματικά, τότε δεν χρειάζεσαι άλλο/ην.» «Πώς μπορείς να με πληγώνεις έτσι; Δεν εκτιμάς όλα όσα έχω κάνει για σένα!» «Γιατί μου το κάνεις αυτό; Εγώ σ’ αγαπάω!» Φυσικά δεν υπάρχει καμιά «αγάπη» στις χειριστικές συμπεριφορές. Κι όμως, μέσα στην κυρίαρχη κουλτούρα η ζήλια εξακολουθεί να ωραιοποιείται σαν ένδειξη αγάπης…

Αστυνόμευση, απειλές, λεκτική βία

Όχι σπάνια οι προσπάθειες ενοχοποίησης συνοδεύονται κι από λεκτική βία. Οι εκφράσεις που χτυπούν την αυτοεκτίμηση ενός ατόμου και αμφισβητούν την ηθική του ακεραιότητα είναι μια ακόμη μέθοδος ώστε να τεθεί υπό έλεγχο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: «Πώς μπορείς να μου φέρεσαι έτσι; Είσαι αναίσθητη! » «Είσαι εγωίστρια! Εγώ υποφέρω εξαιτίας σου κι εσύ μόνο τον εαυτό σου σκέφτεσαι!» Πρόκειται για ξεκάθαρη αντιστροφή της πραγματικότητας. Εγωιστικό είναι το άτομο που προσπαθεί να επιβάλει πάνω στο άλλο πρόσωπο τις δικές του επιθυμίες. Κλασικό χαρακτηριστικό της ψυχολογικής βίας: το κακοποιητικό άτομο προσπαθεί να παρουσιάσει τον εαυτό σαν θύμα, ενώ το θύμα εμφανίζεται σαν να είναι ο δράστης της κακοποίησης.

Ερευνώντας την κακοποίηση μέσα στις σχέσεις, παρατήρησα με ανατριχίλα μια σειρά από φαινόμενα που τα έχουμε υποστεί λίγο πολύ όλες και όλοι. Ένα απ’ αυτά είναι η αστυνόμευση, που παίρνει συχνά τη μορφή της παραβίασης των προσωπικών επικοινωνιών. Όταν ο/η σύντροφός σου παρακολουθεί τα μηνύματα ή τα τηλεφωνήματά σου, αυτό αποτελεί επικίνδυνη εισβολή στην προσωπική σου ζωή και τις άλλες σχέσεις σου. Ο έλεγχος για το πού πας και τι κάνεις είναι μια ακόμη μορφή αστυνόμευσης, η οποία παραβιάζει την προσωπική ελευθερία.

Ακόμη και τις απειλές μπορεί να επιστρατεύσει ένας/μία σύντροφος προκειμένου να σε κάνει υποχείριό του/της. Πόσες φορές έχουμε ακούσει έναν άνθρωπο να μας απειλεί ότι θα φύγει από τη σχέση αν δεν περάσει το δικό του; Φυσικά το να φύγει κανείς από μια σχέση είναι αναφαίρετο δικαίωμά του. Όμως, το να απειλεί ότι θα φύγει προκειμένου να εκβιάσει το άλλο άτομο αποτελεί μορφή ψυχολογικής βίας. Ομοίως, το να θέσει κανείς τέρμα στη ζωή του είναι επιλογή του. Το να απειλεί ότι θα αυτοκτονήσει προκειμένου να πετύχει τους στόχους του είναι εκβιασμός του χειρίστου είδους.

Αν με ρωτήσετε ποιες από τις παραπάνω μορφές συναισθηματικής βίας έχω υποστεί, η απάντηση είναι όλες, σε διαφορετικές εκδοχές και από διαφορετικά άτομα. Οι δράστες ήταν άνδρες που έδειχναν ώριμοι, καλλιεργημένοι και ανοιχτόμυαλοι. Οι περισσότεροι ήταν άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, βραβευμένοι για το έργο τους, και μάλιστα δύο απ’ αυτούς δίδασκαν σε πανεπιστημιακές σχολές. Σε καμιά περίπτωση δεν έδιναν την εντύπωση ατόμου που θα μπορούσε ποτέ να κακοποιήσει μια γυναίκα – ίσα ίσα, υπερηφανεύονταν για τις προοδευτικές και αντισεξιστικές τους απόψεις.

«Αναμενόμενο», ίσως θα μου απαντήσετε. Βλέπετε, στην κοινωνία όπου ζούμε, το να προσπαθεί κανείς να εγκλωβίσει τον/τη σύντροφό του σε μια σχέση αποκλειστικότητας θεωρείται όχι μόνο αποδεκτό αλλά και επιβεβλημένο. Μέσα σ’ έναν κόσμο καταπιεστικό έχουμε φτάσει να νομίζουμε ότι η καταπίεση είναι αυτονόητη. Οι σκηνές ζηλοτυπίας, η παθητική επιθετικότητα, η αστυνόμευση και οι συναισθηματικοί εκβιασμοί αντιμετωπίζονται σαν «φυσιολογικά» συστατικά μιας σχέσης. Μπορεί σήμερα να θεωρούμε απαράδεκτο το να δέρνει κανείς τη γυναίκα του, όμως σε κάποιες άλλες εποχές αντιμετωπιζόταν σαν κάτι εξίσου «φυσιολογικό»!

Από τη θυματοποίηση στη δράση

Τι μπορεί να γίνει για να σταματήσει η βία ενάντια στα πολυσυντροφικά άτομα; Προτού μπορέσουμε να τη σταματήσουμε θα πρέπει πρώτα να την αναγνωρίσουμε. Η πολυφοβία είναι υπαρκτή και μπορεί ν’ αφήσει βαθιά τραύματα στην ψυχή ενός ανθρώπου. Οι έρευνες δείχνουν ότι η συνεχιζόμενη συναισθηματική κακοποίηση μπορεί να οδηγήσει το θύμα στα ψυχοφάρμακα ή ακόμη και στην αυτοκτονία.

Το πρώτο βήμα για να λυθεί ένα πρόβλημα είναι ν’ αρχίσουμε να το συζητάμε. Όταν ένας άνθρωπος κατανοήσει ότι αυτό που του συμβαίνει είναι κακοποίηση, μπορεί πολύ πιο εύκολα να ξεφύγει από μια τοξική σχέση. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τις γυναίκες, ισχύει για τα άτομα κάθε φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού. Καιρός να το εντάξουμε κι αυτό το θέμα στην ατζέντα μας, λοιπόν, αν θέλουμε πραγματικά να παλέψουμε ενάντια στο σεξισμό. Γιατί όσο αποφεύγουμε να μιλάμε για την πολυφοβική βία, τόσο την αφήνουμε να συνεχίζεται ανενόχλητη…

• Η Λίζα Αστερίου σπούδασε ψυχολογία και φιλολογία. Δραστηριοποιείται στην αντικαπιταλιστική αριστερά, καθώς και στο αντιρατσιστικό-αντιφασιστικό και το πολύχρωμο κίνημα. Αρθρογραφεί και συντονίζει την ομάδα «Ανοιχτές Σχέσεις».
• https://polysyntrofikotita.wordpress.com/