inred.gr Εναλλακτική ενημέρωση
«Η αμοιβαία επωφελής σχέση με τον όχλο είναι αναπόσπαστο μέρος της ιδιοσυστασίας ενός πολιτικού. Βασικά, μπορεί μόνο να χρησιμοποιήσει την ρακένδυτη μάζα. Τους άλλους, τα άτομα, τους βγάζει γρήγορα από την μέση, αν δεν διαθέτει σωφροσύνη. Ή, αν είναι έξυπνος όπως ο Ναπολέων, παριστάνει πως εκτιμάει την αξία τους, προκειμένου να τους καταστήσει ακίνδυνους για τον ίδιο». – Otto Weininger, «Το Σεξ και ο Χαρακτήρας».
Ποιος είναι ο ρόλος που έχει το άτομο στην ιστορία της ανθρωπότητας; Κάποιοι ισχυρίζονται ότι το άτομο είναι φτερό στον άνεμο της ιστορικής εξέλιξης. Μια ανήμπορη ύπαρξη που άγεται και φέρεται από την ακαταμάχητη ορμή ιστορικών νόμων που το ξεπερνούν. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι είναι το ίδιο ο δημιουργός και ο υποκινητής εκείνων των τεράστιων απρόσωπων δυνάμεων, που μέσα από τη δράση και την συνδυασμένη επίδραση τους διαμορφώνουν την γενική ροή του ποταμιού της ιστορίας. Δύο διαφορετικές αφηγήσεις, δύο ριζικά ετερόκλητες αντιλήψεις για το άτομο. Από την μία, ο εξατομικευμένος άνθρωπος σαν μύγα που συνθλίβεται κάτω από το βάρος μιας ιστορίας που δεν δημιουργεί ο ίδιος. Από την άλλη, το άτομο ως τιτάνας, ως ο αποφασιστικός παράγων της ιστορικής εξέλιξης που επενεργεί σαν καταλύτης και, σαν άλλος μαθητευόμενος μάγος, εξαπολύει τις μυστικές δυνάμεις που ελλόχευαν στα τρίσβαθα της κοινωνίας πάνω στο ανυποψίαστο κοινωνικό σώμα που ιδέα δεν είχε ότι τις κυοφορούσε.
Δεν πρόκειται όμως κατ’ ανάγκη για δύο ξεχωριστές αφηγήσεις. Η αποθέωση του ατόμου συμβαδίζει υποχρεωτικά με την εκμηδένιση και τον αφανισμό της ατομικότητας. Πράγματι, εφόσον το άτομο διεκδικεί για λογαριασμό του την απόλυτη αυτοτέλεια και αυτοανακηρύσσεται σε σημείο αναφοράς που θέτει από μόνο του σε κίνηση τους νόμους της ιστορίας, τότε τίποτα άλλο δεν μένει να κάνουν τα υπόλοιπα άτομα από το να απαρνηθούν την μοναδικότητα τους και να εξαφανιστούν από το προσκήνιο της ιστορίας. Απεκδύονται τα ιδιαίτερα ατομικά χαρακτηριστικά τους και μετατρέπονται σε μια άβουλη και άμορφη μάζα, έτοιμη να χρησιμεύσει σαν πρώτη ύλη στους επιτελικούς σχεδιασμούς των ελίτ, ή του ηγέτη που ασκεί την εξουσία. Για να το πούμε διαφορετικά, ο ηγέτης χτυπάει παλαμάκια και οι μάζες χορεύουν σαν δαιμονισμένες. Όταν λοιπόν το άτομο αφήνει το ιστορικό στίγμα του στο πεδίο της πολιτικής, αυτό συνήθως δεν μπορεί να συμβεί δίχως την δύναμη της ωμής επιβολής και χωρίς να χυθεί άφθονο αίμα. Ακόμα και οι αναρχικοί αγωνιστές, ακραίοι ιδεαλιστές που μάχονταν στο όνομα της απόλυτης ελευθερίας, της κατάργησης κάθε μορφής καταπίεσης και της ευημερίας του συνόλου, όταν αποφάσισαν να ενεργήσουν σαν εξεγερμένες ατομικότητες (το λεγόμενο ατομικιστικό ρεύμα της παράδοσης του αναρχισμού), δεν είχαν άλλη επιλογή από το να καταφύγουν στην βία και στις (τυφλές κάποιες φορές) βομβιστικές ενέργειες, σαν το προνομιακό μέσο παρέμβασης που είχαν στη διάθεση τους. Προκειμένου να δολοφονήσει έναν αντιδραστικό δικαστή, ο θρυλικός αναρχικός τρομοκράτης Ραβασόλ δεν δίστασε να δυναμιτίσει μια ολόκληρη πολυκατοικία στο κέντρο του Παρισιού. Στο ίδιο πνεύμα, ο ομοϊδεάτης του Εμίλ Ανρύ, ένας ευαίσθητος νεαρός που αηδιασμένος από την αδικία που έβλεπε παντού γύρω του στράφηκε προς τον αναρχισμό, βομβάρδισε το 1894 ένα παρισινό καφέ γεμάτο μπουρζουάδες, σαν αντίποινα για τις σφαγές που επακολούθησαν την παρισινή Κομμούνα του 1871 και την βάρβαρη κρατική καταστολή από την οποία υπέφερε το αναρχικό κίνημα της εποχής.[i] Τέτοια ήταν τα όρια της συμβολής των «ατομικοτήτων», των κοινωνικών αγωνιστών που ενεργούσαν στο όνομα, αλλά κατ’ ουσία έξω από ένα αμεσοδημοκρατικό πολιτικό πλαίσιο, στην κοινωνική πάλη εκείνης της περιόδου. Η εκδίπλωση της ατομικότητας των αναρχικών τερροριστών, εξαφάνισε εξορισμού την ατομικότητα των θυμάτων τους.
Παρ’ όλα αυτά, δεν αποδεικνύουν άραγε περίτρανα οι περιπτώσεις των «μεγάλων ανδρών» (αλήθεια, γιατί ποτέ μεγάλων γυναικών;) ότι η αντίληψη της ιστορίας σαν άθροισμα των ενεργειών των μεγάλων προσωπικοτήτων έχει μια βάση; Μήπως ο Αλέξανδρος, ο Ναπολέων, ή ακόμα και ο Τζένγκις Χαν, ο Χίτλερ και ο Στάλιν, δεν είναι εξέχουσες φυσιογνωμίες που μέσα από το ατομικό «όραμα» και την μονομερή δραστηριότητα τους κατόρθωσαν να αλλάξουν ριζικά τον κόσμο μέσα στον οποίο γεννήθηκαν κι έζησαν; Ας απαντήσουμε κατ’ αρχήν ότι είναι πράγματι τρομακτικό να υποθέσουμε ότι ως ανθρωπότητα, υπάρχουμε μόνο σαν φευγαλέες σκέψεις, σαν φαντάσματα και οπτασίες μέσα στα μυαλά των «μεγάλων ανδρών», οι οποίοι μπορούν και διαπλάθουν την οικουμένη και την ιστορία της σε αναλογία με τις εκάστοτε διαθέσεις τους. Αν υπάρχει ένα στοιχείο της ιδιοσυγκρασίας, μια ιδιότητα του χαρακτήρα που κάνει έναν άνδρα «μεγάλο», αυτό αναμφίβολα θα λέγαμε πως είναι η επίγνωση της μερικότητας και του αποσπασματικού χαρακτήρα των γνώσεων και της συνειδησιακής κατάστασης του μεμονωμένου ατόμου. Όπως έγραψε κάποτε ο Γουίλιαμ Μόρις, «Κανείς άνδρας δεν είναι αρκετά καλός, για να είναι ο αφέντης ενός άλλου άνδρα». Ο παραπάνω ισχυρισμός δεν έχει τις ρίζες του σε μια υποκριτική ταπεινοφροσύνη χριστιανικού τύπου, αλλά απορρέει από την πολύ πραγματική διαπίστωση ότι υπάρχουν εγγενή, δομικά όρια που περιορίζουν την ατομική γνώση του ανθρώπου και αντιφατικές τάσεις που επενεργούν στον ψυχισμό του. Συνακόλουθα, μόνο ένας τρελός θα εναπόθετε τις τύχες μιας κοινότητας, ενός λαού, ή της ανθρωπότητας ολόκληρης στα χέρια ενός και μόνο ανθρώπου, είτε αυτός λέγεται μονάρχης, ή δικτάτορας, ή πρωθυπουργός. Από αυτή την άποψη, ο πραγματικά ενάρετος άνθρωπος μετριέται από την ικανότητα του και τη δύναμη του χαρακτήρα που θα επιδείξει, προκειμένου να αντισταθεί και να μην υποκύψει στα θέλγητρα της εξουσίας, ακόμα κι όταν αυτή του προσφέρεται ελεύθερα. Θα πρέπει να είναι σαν τον Ευγένιο Βαρλέν, ηγετική φυσιογνωμία και δολοφονημένο ήρωα της Κομμούνας του Παρισιού, ο οποίος, επειδή ήταν άνδρας με σπάνιες αρετές και ευγενικό χαρακτήρα, αυτός και οι σύντροφοι του «δεν εμπιστεύονταν τον εαυτό τους αναφορικά με το κολοσσιαίο έργο στο οποίο είχαν αφιερώσει το μυαλό και τη ζωή τους. Είχαν πολλή μικρή ιδέα για τον εαυτό τους!».[ii]
Γεγονός είναι πως το άτομο δύσκολα έχει επίγνωση των γενικότερων συνθηκών που το περιβάλλουν και μόνο σπάνια κατανοεί πλήρως τον συγκεκριμένο ρόλο που καλείται να εκπληρώσει μέσα σε μια κοινωνική κατάσταση, η καθολικότητα της οποίας εξορισμού υπερβαίνει την περιορισμένη εμβέλεια της ατομικής αντίληψης του καθενός από εμάς. Φυσικά, υπάρχει η φωτεινή εξαίρεση του Γκαίτε, ο οποίος βλέποντας τα γαλλικά δημοκρατικά στρατεύματα να τρέπουν σε φυγή τους Πρώσους συμπατριώτες του στην μάχη του Βαλμύ το 1792, μπόρεσε να συλλάβει το βάρος της ιστορικής μεταβολής της οποίας ήταν μάρτυρας σε όλο της το μεγαλείο κι αναφώνησε «Από αυτό εδώ το μέρος κι από τούδε και στο εξής, μία νέα εποχή ξεκινά για την ιστορία του κόσμου, και μπορείτε όλοι να λέτε ότι ήσασταν παρόντες την στιγμή της γέννησης της».[iii] Από την άλλη, ο Όργουελ μας έχει διηγηθεί στο βιβλίο του «Φόρος Τιμής στην Καταλονία», τον τρόπο με τον οποίο καθόταν αμέριμνος σε μια ταράτσα φυλώντας σκοπιά στο αρχηγείο των τροτσκιστών επαναστατών, την ίδια στιγμή που η αντεπανάσταση βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη ακριβώς από κάτω του, στους δρόμους της εξεγερμένης Βαρκελώνης που αντηχούσαν από τις ανταλλαγές πυροβολισμών.[iv] Και τι να πει κανείς για έναν άνθρωπο σαν τον Όπενχαϊμερ, ο οποίος διέσπασε το άτομο, αλλά το μεγάλο αυτό επιστημονικό κατόρθωμα το σφετερίστηκαν οι ελίτ και οι εξουσιαστές για να κατασκευάσουν το φονικότερο όπλο που δημιουργήθηκε ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας. Δεν είναι μόνο ότι ένας λαμπρός επιστήμονας σαν τον Όπενχαϊμερ δεν είναι μια ξεκομμένη μονάδα, απομονωμένη στον χώρο και στον χρόνο, αλλά κληρονόμος ενός ολόκληρου διανοητικού ρεύματος και ο τελικός αποδέκτης της επιστημονικής εργασίας που είχε συντελεστεί από δεκάδες χιλιάδες επιστήμονες συναδέλφους του πριν από αυτόν. Είναι και η αποκαρδιωτική διαπίστωση πως, όπως και ο πιο ασήμαντος εργαζόμενος προλετάριος, ακόμη και μια διάνοια του βεληνεκούς του Όπενχαϊμερ δεν μπορεί να έχει τον παραμικρό έλεγχο πάνω στη χρήση του τελικού προϊόντος της εργασίας του.
Μολαταύτα, υπάρχει χώρος για την εκδίπλωση της ατομικής πρωτοβουλίας εκεί όπου το άτομο αποφασίζει να στρέψει την ευφυΐα του και την ενεργητικότητα του ενάντια στα ίδια τα προκαθορισμένα όρια μέσα στα οποία είναι υποχρεωμένος να ασκήσει τη δραστηριότητα του. Το ίδιο ισχύει εξίσου είτε μιλάμε για τον ερευνητή που αμφισβητεί τις δεδομένες παραδοχές του θεωρητικού παραδείγματος στο οποίο ανήκει και, με αυτόν τον τρόπο, επανακαθορίζει τα όρια της επιστημονικής γνώσης αλλάζοντας την μορφολογία κι εμπλουτίζοντας τα γνωστικά εργαλεία του ερευνητικού πεδίου του. Ή όταν μιλάμε για τον ριζοσπάστη κοινωνικό μεταρρυθμιστή που δεν παίρνει σαν δεδομένο το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνίας της οποίας είναι μέρος μόνο και μόνο επειδή αυτό υπάρχει, αλλά έρχεται σε ρήξη με αυτό, επιδιώκοντας υψηλούς στόχους και υπηρετώντας αξίες κατά βάση ουτοπικές. Και λέμε ουτοπικές, όχι για να υποδηλώσουμε το ανέφικτο, αλλά για να περιγράψουμε εκείνο που πολύ απλά ακόμα δεν έχει πραγματοποιηθεί.
[i] A. Nataf, Η Καθημερινή Ζωή των Αναρχικών στην Γαλλία (Παπαδήμας), σελ. 191-225.
[ii] M. Bakunin, The Paris Commune and the Idea of the State, https://www.marxists.org/reference/archive/bakunin/works/1871/paris-commune.htm.
[iii] W. Doyle, The Oxford History of the French Revolution (Oxford), σελ. 193.
[iv] G. Orwell, Homage to Catalonia (Penguin).
