Ηλίας Πετρόπουλος: Ένας κόσμος Υπόγειος (αφιέρωμα)

“Ο πανεπιστημιακός είναι ένας στοχαστής που δεν ονειρεύεται ποτέ. Μας κυβερνούν οι πλαστές ιδέες, που εμπορεύονται τα πανεπιστήμιά μας. Ο καθηγητής είναι σοβαρόν ζώον. Η σοβαροφάνεια κρύβει το καρδιοχτύπι της μηδαμινότητας. Δουλεύοντας σαν λαογράφος, αισθάνομαι πως παραμένω ποιητής“.

Πότε αστείος και έντονα περιγραφικός, συχνά προκλητικός και ιδιαίτερα σαρκαστικός… Ποιος είναι τελικά ο Ηλίας Πετρόπουλος; Ο άνθρωπος που με την τόλμη του έγδυσε τον κόσμο του υπογείου. Ο καλλιτέχνης που αψήφησε την λογοκρισία σπάζοντας τα εθνικιστικά ταμπού, που επιτίθεται απροκάλυπτα στους τετριμμένους κανόνες ηθικής και τον πουριτανισμό των μικροαστών κατακρίνοντας κάθε είδους κοινωνικό ντετερμινισμό, αφήνει πίσω του έναν θησαυρό πληροφοριών για έναν κόσμο που πολλοί από εμάς είτε αγνοούμε είτε περιφρονούμε, τον υπόκοσμο! «Με τραβάνε οι κοινωνικές μειονότητες: τα μαγκάκια, οι χασικλήδες, οι πούστηδες, τα κλεφτρόνια, οι τεμπέληδες, γενικώς όλοι οι τύποι που στραπατσάρουν τη βιτρίνα της μπουρζουαζίας». Εχθρός του ακαδημαϊκού συντηρητισμού και της γλωσσικής πολιτικής ορθότητας, ο Ηλίας Πετρόπουλος αφήνει το δικό του στίγμα ανάμεσα στους καλλιτέχνες της νεότερης Ελληνικής ιστορίας.

Τα ρεμπέτικα, μια από τις σημαντικότερες στιγμές του έργου του: Όπως και ο ίδιος περιγράφει στο βιβλίο του «τα μικρά ρεμπέτικα» (σ.9-15), όλα τα φτωχά λαϊκά στρώματα στην Ελλάδα, κυρίως κατά την διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου, τραγουδούσαν τα ρεμπέτικα μιας και ήταν το μόνο είδος μουσικής άμεσα συνδεδεμένο με τους πόθους τους και τα καθημερινά τους προβλήματα. Από πλευράς θεματολογίας τα ρεμπέτικα χωρίζονται σε αρκετές κατηγορίες «ερωτικά, μελαγχολικά, της μάνας, χασικλίδικα, της ταβέρνας, της ξενιτιάς, του θανάτου κτλ» Γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία από την δεκαετία του 50 και έπειτα. Αυτό όμως που τα κάνει να ξεχωρίζουν δεν είναι η σύνδεσή τους με τον υπόκοσμο. Οι ρεμπέτες, ή μάγκες, δεν ήταν απλώς μέλη κάποιας μουσικής κομπανίας που απλά τραγουδούσαν στις ταβέρνες όπου σύχναζε ο απλός κόσμος (όπως άλλωστε βλέπουμε σήμερα). Πρόκειται για ιδιόρρυθμες προσωπικότητες, ιδιαίτερα εκκεντρικές, με έντονη αμφισβήτηση για τον συμβατικό και καθιερωμένο τρόπο ζωής. Έτρεφαν απέχθεια για τους αστυνομικούς και τις αρχές (όπως βλέπουμε και στο απόσπασμα παρακάτω) που τους αντιμετώπιζαν σαν κακοποιά στοιχεία κυρίως λόγω της εκτεταμένης χρήσης χασίς, περιφρονούσαν την εργασία και σχεδόν πάντοτε απέφευγαν συναναστροφές με άτομα εκτός του δικού τους τρόπου ζωής. Ωστόσο όμως συμπαθούσαν τους αδύναμους και θεωρούσαν την φυλακή ως πράξη ανδρείας. (Διαβάστε επίσης: Ηλίας Πετρόπουλος, Επικήδειος λόγος)

[1] Αυτοί, λοιπόν, οι ρεμπέτες μιλούσαν και μιλούν μια δικιά τους σλαγκ, εξαιρετικά πλούσια σε λέξεις, σε εκφράσεις και σε χειρονομίες’ γιατί οι νεοέλληνες, σαν μεσογειακός λαός μιλούν και με το στόμα και με τα χέρια. Η σλαγκ του νεοελληνικού υποκόσμου, σαν γλωσσολογικό φαινόμενο, είναι τελείως αμελέτητη. Τα ρεμπέτικα τραγούδια έχουν στίχους με λέξεις παρμένες από την κοινή λαϊκή γλώσσα και τη σλαγκ του υποκόσμου. Αυτή η μικτή γλώσσα είναι το εκφραστικό μέσο της ποιήσεως των ρεμπέτικων τραγουδιών. Ωστόσο, κάθε ρεμπέτικο τραγούδι αποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα μουσικής/ποιήσεως/χορού. Και συγχρόνως, κάθε ρεμπέτικο τραγούδι είναι φορεύς κοινωνιολογικών, λαογραφικών, ιστορικών και άλλων πληροφοριών…

Μια σύντομη αναφορά στο έργο του Πετρόπουλου σίγουρα δεν αρκεί. Θα άξιζε να μιλά κανείς ώρες ίσως και μέρες για τον πολυδιάστατο χαρακτήρα μιας τόσο ιδιόμορφης προσωπικότητας. Αυτό που ξεχωρίζει όμως που μέσα σε όλα ξεχωρίζει δεν είναι απλά η συμπάθειά του για τον υπόκοσμο, δεν καταγράφει απλά τον τρόπο ζωής και τους κώδικες επικοινωνίας των κοινωνικών ομάδων που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία αλλά ο ίδιος δίνει μια τελείως διαφορετική προσέγγιση στην δομή της σύγχρονης Δυτικής κοινωνίας. Έχοντας απορρίψει όλες τις έτοιμες λύσεις και αναλύσεις που παλαιότεροι φιλόσοφοι προσέφεραν, («δεν πιστεύω σε τίποτα το δοτό, ό,τι κι αν είναι αυτό – κόμμα, εκκλησία, στρατός»), ζώντας στην Γαλλία για πολλά χρόνια θα έρθει σε ρήξη με Γάλλους κοινωνιολόγους που μελέτησαν το φαινόμενο του υποκόσμου και ανέπτυξαν την περίφημη θεωρία περί ανθρώπων του περιθωρίου. Πρόκειται απλά για μια ξεχωριστή κοινωνική τάξη όπως αναφέρει στο «Εγχειρίδιον του καλού κλέφτη», «ζει κάτω από το πέλμα του κόσμου».

[2] Μια μαύρη άβυσσος χωρίζει τον Κόσμο από τον Υπόκοσμο. Το προλεταριάτο και ο Υπόκοσμος μ ό ν ο ν συμβατικά είναι (δηλαδή δεν είναι σύμμαχοι). Όμως ο περιθωριακός άνθρωπος είναι μια έννοια διαταξική. Όμως ο περιθωριακός άνθρωπος είναι μια φιλανθρωπική εφεύρεση. Όμως ο περιθωριακός άνθρωπος λειτουργεί καθέτως. […]

Το διάγραμμα, με αρκετήν παραστατικότητα, φανερώνει τον κοινωνικόν όγκο που καταπλακώνει τον Υπόκοσμο. Η δράση-πίεση όλων των κοινωνικών τάξεων (Κόσμος) ε ξ ι σ ο ρ ρ ο π ε ί τ α ι από την αντίδραση των Ανθρώπων της Φάρας (Υπόκοσμος-Αντίκοσμος).
Επιμένω’ ο υπόκοσμος είναι κοινωνική τάξη με όλα τα γνωρίσματα και τους στόχους μιας κοινωνικής τάξεως’ ο Υπόκοσμος αποδεικνύεται η   π λ έ ο ν    α ν θ ε κ τ ι κ ή   κοινωνική τάξη.
Δικαιούσθε να γελάτε’ αλλά δεν καταλαβαίνω γιατί δεν κλαίτε.

Ο Πετρόπουλος δεν είναι ένας φιλόσοφος όπως ο Μαρξ ή ο Μπακούνιν ώστε να επεκταθεί κάποιος σε κριτικές και αναλύσεις πάνω στο έργο του. Δεν αναλώνεται σε επιχειρήματα βάση έρευνας και λογικής. Γίνεται ο ίδιος αντικείμενο έρευνας και ως αποδείξεις δεν καταφεύγει απλά και μόνο στο διασταύρωμα ιστορικών πηγών που πολλές φορές οδηγούν σε μια στείρα προσέγγιση. Χρησιμοποιεί τις ίδιες τις προσωπικές του εμπειρίες ως τεκμήρια και όχι μόνο ρίχνει φως σε σκοτεινές πτυχές της νεότερης Ελληνικής ιστορίας αλλά μας βοηθάει να αναθεωρήσουμε αρκετά από αυτά που για πολύ καιρό δεχόμασταν ως δεδομένα. Λίγοι γνωρίζουμε, για παράδειγμα, την φτώχεια και την εξαθλίωση της Θεσσαλονίκης μόλις μετά την απελευθέρωση. Λίγοι έχουμε έρθει σε επαφή με τον Υπόκοσμο της δεκαετίας του 50, που σήμερα πλέον πολλά από τα τότε γνωρίσματά του αποτελούν καθημερινές μας συνήθειες, όπως τα Καλιαρτνά, μια «διάλεκτος» που πλέον έχει υιοθετηθεί από ένα μεγάλο κομμάτι της «μεσαίας» τάξης.

[3]Σύμφωνα με την γνώμη κάποιων βιαστικών λαογράφων και γλωσσολόγων, ο λαός μας έπαψε να πλάθει παροιμίες και φραστικά κλισέ. Είμαι αναγκασμένος να τους διαψεύσω. Το γήπεδο, ορισμένοι επαγγελματίες (π.χ, οι σοφεράτζες), το μπαρ, οι σημερινοί νέοι, ο κόσμος των ομοφυλόφιλων, ο στρατός και άλλα κοινωνικά γκρουπ γεννοβολούν λογής-λογής τυποποιημένες εκφράσεις. Δεν είναι της στιγμής να μιλήσω γενικότερα. Θα ήθελα, τώρα, να αραδιάσω λίγες άγνωστες παροιμίες και φραστικά κλισέ που χρησιμοποιούσαν (ή χρησιμοποιούν ακόμη) τα Παιδιά της Φάρας. Μερικά απ΄αυτά τα έχω δημοσιεύσει, εδώ κι εκεί, στα βιβλία μου ή τα έχω δανείσει στην Μαίρη Κου-κουλέ, που τα πέρασε στην Νεοελληνική Αθυροστομία της.

Τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με την προκλητικότητα και την άμεση απλότητα της «Εθνικής Φασουλάδας», της «Φουστανέλας» ή του «Μπουρδέλου». «Χρησιμοποίησα την φουστανέλα σαν όπλο κατά του φρικαλέου νεο-ελληνικού ρατσισμού» λέει ο ίδιος έχοντας αποδείξει πως το «εθνικό μας σύμβολο» στην ουσία φέρει Αλβανικές ρίζες. Το αρχαιότερο επάγγελμα που κατ΄αυτόν δεν είναι η πορνεία αλλά η κλεψιά. «Το πεδίον της πορνείας είναι τόσο μεγάλο που μπορεί να καταπιεί όλη την ανθρωπότητα» ισχυρίζεται.

[4] Σήμερα προκειμένου να χαρακτηρίσουμε μια γυναίκα ως πόρνη, μεταχειριζόμαστε, συνήθως, την λέξη πουτάνα. Η λέξη αυτή (γνωστή, ήδη, από τα μεσαιωνικά χρόνια) προήλθεν από την βενετσιάνικη και τριεστινική λέξη putana – και, γενικότερα από το Ιταλικό puttana. […] Με τις ρίζες των λέξεων puttana / πουτάνα ε ν δ ε χ ο μ έ  ν ο ς σχετίζεται και η τόσον μυστηριώδης λέξη πουτί. Ό Ανδριώτης αναλύει τό όνομα Σταχτοπούτα δια των λέξεων στάχτη +putta (= κοριτσάκι), ενώ ο Φιλήντας, εξ ενστίκτου, στρέφεται προς την σύνθεση στάχτη + πουτι. Στην Χίο την Σταχτοπούτα τήν αποκαλούν Αχυλοπουτού, από το αχυλιά (= στάχτη) +π ο υ τ ί. Στην Χίο, επίσης, συναντούμε το επώνυμο Πουτούς (στα προβηγκιανά ή λέξη p o u to u σημαίνει: φιλάκι)…

Σίγουρα, ο Ηλίας Πετρόπουλος δεν είναι αυτό που πολλοί υπερασπιστές του νεο-ελληνικού πουριτανισμού θα ήθελαν να ακούσουν. Αναμφισβήτητα πρόκειται για κάποιον που έχει ενοχλήσει και θα συνεχίζει να ενοχλεί για πολλά χρόνια ακόμα αρκετούς. Το συντηρητικό status quo προσπάθησε πολλές φορές να τον εμποδίσει, να τον φιμώσει να και να τον σταματήσει. Όμως δεν θα μπορέσει ποτέ να φιμώσει την αλήθεια.

Ηλίας Πετρόπουλος – Ένας κόσμος υπόγειος from Eagainst.com on Vimeo.

Πεζά

· “Εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη” (εκδ.Νεφέλη-1979)
· “Πτώματα, πτώματα, πτώματα…” (εκδ. Νεφέλη-1989)
· “Η μυθολογία του Βερολίνου” (εκδ. Νεφέλη-1982)

Υπόκοσμος

· “Ρεμπέτικα Τραγούδια” (εκδ. Κέδρος-1979)
· “Ρεμπετολογία” (εκδ. Κέδρος-1968)
· “Τα Μικρά Ρεμπέτικα” (εκδ. Νεφέλη-1968)
· “Το Άγιο Χασισάκι” (εκδ. Νεφέλη-1987)
· “Της Φυλακής” (εκδ. Νεφέλη-1975)
· “Το Μπουρδέλο” (εκδ. Νεφέλη-1980)
· “Υπόκοσμος και Καραγκιόζης” (εκδ. Γράμματα-1978)
· “Καπανταήδες και Μαχαιροβγάλτες” (εκδ. Νεφέλη-2001)
· “Παροιμίες του Υποκόσμου” (εκδ. Νεφέλη-2002)

Λεξικά

· “Γλωσσάριο των Ρεμπέτηδων” (εκδ. Κέδρος-1968)
· “Καλιαρντά” (εκδ. Νεφέλη-1971)

Ενδυματολογία

· “Η φουστανέλα” (εκδ. Νεφέλη-1987)
· “Η Τραγιάσκα” (εκδ. Πατάκη-2000)

Λαογραφία

· “Ο Τούρκικος Καφές εν Ελλάδι” (εκδ. Νεφέλη-1979)
· “Ο Μύσταξ” (εκδ. Νεφέλη-1989)
· “Ψειρολογία” (εκδ. Νεφέλη-1979)
· “Η Ονοματοθεσία Οδών και Πλατειών” (εκδ. Πατάκη-1995)
· “Το Ταντούρι και το Μαγκάλι” (εκδ. Νεφέλη-1994)
· “Καρέκλες και Σκαμνιά” (εκδ. Νεφέλη-1988)
· “Η Εθνική Φασουλάδα” (εκδ. Νεφέλη-1993)
· “Τα Σίδερα. Η Λάσπη. Τα Μπαστούνια” (εκδ. Νεφέλη-1984)
· “Ιστορία της Καπότας” (εκδ. Νεφέλη-1984)
· “La voiture grecque” (Παρίσι-1976)
· “La kiosque grec” (Παρίσι-1976)
· “Cages a oiseaux en Grece” (Παρίσι-1976)
· “Album turc” (Παρίσι-1976)

Αρχιτεκτονική

· “Το μπαλκόνι στην Ελλάδα” (εκδ. Νεφέλη-1981)
· “Η αυλή” (εκδ. Χατζηνικολή-1981)
· “Το παράθυρο στην Ελλάδα” (εκδ. Νεφέλη-1981)
· “Ελληνικές Σιδεριές” (εκδ. Νεφέλη-1981)
· “Ξυλόπορτες – Σιδερόπορτες” (εκδ. Νεφέλη-1981)
· “Το Μάτι του Βοδιού” (εκδ. Νεφέλη-1980)

Άρθρα

· “Μικρά Κείμενα” (εκδ. Γράμματα-1980)
· “Άρθρα στην Ελευθεροτυπία” (εκδ. Πατάκη-1992)
· “Ο κουραδοκόφτης” (εκδ. Νεφέλη-2002)

Μεταφράσεις

“Δώδεκα Τραγουδάκια από την Παλατινή Ανθολογία” (εκδ. Νεφέλη-1980)
· “Αρετίνου Ακόλαστα Σονέτα” (εκδ. Νεφέλη-1992)
· “Ιωάννου Αποκάλυψις” (εκδ. Νεφέλη-1975)

Ποίηση

· “Ποιήματα (1968-1991)” (εκδ. Νεφέλη-1991)
·Βιογραφίες “Ποτέ και Τίποτα” (εκδ. Νεφέλη-1993)
· “Topor: Τέσσερεις Εποχές” (εκδ. Νεφέλη-1991)

Ιστορία

· “Les Juifs de Salonique/In Memoriam” (Παρίσι-1983)

· “Παύλος Μοσχίδης” (άρθρα στο περιοδικό Διαγώνιος, 1958-1963)

· “Γιώργος Παραλής” (άρθρα στο περιοδικό Διαγώνιος, 1958-1963)
· “Χαρακτική: Π. Τέτσης” (άρθρα στο περιοδικό Διαγώνιος, 1958-1963)
· “Γιώργος Δέρπαπας” (άρθρα στο περιοδικό Διαγώνιος, 1958-1963)
· “Μποστ” (άρθρα στο περιοδικό Διαγώνιος, 1958-1963)
· “Σταμ.Σταμ.” (άρθρα στο περιοδικό Διαγώνιος, 1958-1963)
· “Ελύτης, Μόραλης, Τσαρούχης” (εκδ. Πατάκη 1998-α΄δημοσ. 1965)
· “Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης” (εκδ. Πατάκη 1998- α΄δημοσ. 1958)
· “Τέσσερεις Ζωγράφοι: Αντώνης (Anton)/ Βιτάσταλη/ Δουραλή/ Σουλιώτης” (εκδ. Νεφέλη-1999)
Σχέδια-Κολλάζ
· “Κυρίως αυτό” (εκδ. Νεφέλη-1993)
Με τον Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλο
· “Μνήμη Νίκου Καχτίτση” (αυτοέκδοση-1972)
· “Επιστολαί προς Μνηστήν” (εκδ. Νεφέλη-1998)

Πηγές:
Ηλίας Πετρόπουλος:
[1] Τα Μικρά Ρεμπέτικα, 1990, Νεφέλη, Αθήνα.
[2] Εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη, 1979, Νεφέλη, Αθήνα.
[3] Τα Καλιαρντά,  Παροιμίες του Υποκόσμου, 2002, Νεφέλη, Αθήνα.
[4] Το Μπουρδέλο, 1990, Γράμματα, Αθήνα (σ.8).

EGAINST.COM