Ένα λησμονημένο ολοκαύτωμα

Παγκόσμια Μέρα του Ολοκαυτώματος των Ρομά από τους ναζί-

TΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛAΟΥ*-

 Με τη λήξη του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου ξεκινάν οι προσπάθειες των λαών της Ευρώπης να μαζέψουν τα συντρίμμια τους από τη ναζιστική θηριωδία. Ταυτόχρονα ξεκινά ένας άλλος αγώνας ο δυσκολότερος ίσως αυτός της καταγραφής των θυμάτων και της απόδοσης της δικαιοσύνης. Ένας αγώνας που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.

Από τις καταγραφές των θυμάτων του ναζισμού για πολλά χρόνια απουσίαζαν οι αναφορές στους Ρομά (Τσιγγάνους), ενώ γνωρίζουμε ότι μαζί με τους Εβραίους, τα άτομα με αναπηρίες και ειδικές ανάγκες αποτελούσαν μόνιμο στόχο του ναζιστικού καθεστώτος.

 Χρονολογικοί σταθμοί των διώξεων των Ρομά από το ναζιστικό καθεστώς.

 Από τις προτεραιότητες του ναζιστικού καθεστώτος με την άνοδό του στην εξουσία το 1933 ήταν η υιοθέτηση πρακτικών για την ολοκληρωτική εξόντωση των Ρομά μαζί με τους Εβραίους. Οι αποφάσεις του ναζιστικού καθεστώτος και τα γεγονότα που τις ακολούθησαν προφανώς και δεν μπορούν να παρουσιαστούν στο σύνολό τους στην παρούσα δημοσίευση. Αξίζει όμως να αναφερθούν κάποιες από τις πιο χαρακτηριστικές για τους Ρομά (τσιγγάνους). Οι ναζιστές φρόντιζαν να τεκμηριώνουν τις ρατσιστικές θέσεις τους για τους Ρομά με επιστημονικές θεωρίες, χρησιμοποιώντας έρευνες ειδικών επιστημόνων κυρίως βιολόγων και γιατρών προσφέροντας έτσι επιστημονικό μανδύα στις προκαταλήψεις και στις επιλογές του καθεστώτος.

– Το 1935 στους λεγόμενους «Νόμους της Νυρεμβέργης» οι Ρομά μαζί με τους Εβραίους χαρακτηρίζονται ως επικίνδυνη «αλλοδαπή φυλή».

-Το 1937 ο ψυχολόγος και ψυχίατρος Ρόμπερτ Ρίτερ ανέλαβε τη διεύθυνση του «Κέντρου Ερευνών για τη Φυλετική Υγιεινή και Βιολογία του Πληθυσμού» και ασχολείται με την αναγνώριση και ταξινόμηση των Ρομά. Τα ερευνητικά δεδομένα του κέντρου εστιάζονται στη δήθεν σχέση της κληρονομικότητας των Ρομά με την εγκληματικότητα.

-Το 1938 με διάταγμα του Χάινριχ Χίλμερ (υπαρχηγός των Ες-Ες), του οποίου τίτλος ήταν «Η καταπολέμηση της μάστιγας των Τσιγγάνων», απαιτούσε από την αστυνομία να στείλει αναφορές για τους Τσιγγάνους στο κεντρικό γραφείο του Ράιχ, επειδή κατά το διάταγμα οι τσιγγάνοι ήταν επιρρεπείς στο έγκλημα.

-Το 1940 ο δόκτωρ Ρίτερ έγραφε σε μια έκθεσή του: «…χαρακτηρίζουμε τους τσιγγάνους ως λαό απολύτως πρωτόγονης εθνολογικής προελεύσεως, των οποίων το διανοητικό υπόβαθρο τους καθιστά ανίκανους για κάθε πραγματική κοινωνική προσαρμογή. Το ζήτημα των τσιγγάνων θα μπορέσει να επιλυθεί μόνον όταν το κύριο σώμα αυτών των ακοινώνητων και άχρηστων ατόμων με μεικτό αίμα συγκεντρωθεί σε μεγάλα στρατόπεδα εργασίας…».

Έτσι οργανώθηκε ένα δίκτυο υπηρεσιών: καταγραφής, και συγκέντρωσης των Σίντι και Ρομά σε στρατόπεδα. Η αρχή έγινε για τους Σίντι και Ρομά της Γερμανίας και στη συνέχεια για τους Ρομά από όλη την Ευρώπη. Το τι επακολούθησε δεν περιγράφεται: Ειδικές ταυτότητες στην αρχή για αναγνώριση, εκτοπισμοί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης για καταναγκαστική εργασία, πειραματισμοί από το γνωστό γιατρό του Άουσβιτς, τον Μέγκελε: χρησιμοποιήθηκαν σε πειράματα με τύφο, ευλογιά και άλλες αρρώστιες, ενώ οργανώνονταν ταυτόχρονα πειράματα σε έγκυες γυναίκες καθώς και πειράματα στείρωσης.

Οι εκτελέσεις των Ρομά, όπως καταγράφονται στα επίσημα αρχεία των στρατοπέδων συγκέντρωσης, γινόταν καθημερινά κατά χιλιάδες. Στο Άουσβιτς στοιβάχτηκαν 23000 Ρομά και πέθαναν οι 20000. Στις 2 Αυγούστου του 1944 οδηγήθηκαν στους θαλάμους αερίων 2897 άνδρες, γυναίκες και παιδιά Ρομά. Το απόγευμα της 2 Αυγούστου στο στρατόπεδο του Άουσβιτς δεν επέζησε κανένας Ρομά, όμως τα ανθρωπολογικά αρχεία που αφορούσαν τους Ρομά επέζησαν του πολέμου και συνεχίζουν για μια εικοσαετία αργότερα να αποτελούν βάση ερευνητικού υλικού για έναν συνεργάτη του Ρίτερ.

Με αφορμή το γεγονός αυτής της μέρας έχει επιλεγεί η 2 Αυγούστου ως η Παγκόσμια Μέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά.

Οι καταγραφές από τις εκτελέσεις σε όλη την Ευρώπη ποικίλουν. Ο αριθμός των εκτελεσθέντων κατά τόπους επίσης ποικίλει. Έτσι εκτιμάται ότι το σύνολο των εκτελέσεων των Ρομά σε όλη την Ευρώπη κυμαίνεται από 400.000 – 500000 άνθρωποι.

Για την περίπτωση της Ελλάδας δεν έχουμε μια επίσημη διερεύνηση αρχείων της εποχής. Οι όποιες καταγραφές στηρίζονται σε προσωπικές μαρτυρίες. Οι Ρομά της Ελλάδας την εποχή της κατοχής τελούσαν υπό την ομηρία των στρατευμάτων κατοχής εν γνώσει της κυβέρνησης των ανδρείκελων του ναζιστικού καθεστώτος. Για παράδειγμα από μαρτυρίες ηλικιωμένων Ρομά της περιοχής του Δενδροποτάμου της Θεσσαλονίκης μαθαίνουμε ότι πολλοί Ρομά της Θεσσαλονίκης εκτοπίζονται σε ειδικό καταυλισμό στις ελώδεις τότε περιοχές της Σίνδου. Οι ίδιοι αποκαλούσαν το μέρος τα «τσαϊρια της Σίνδου».

Και μόνο να επιβιώσει κάποιος μια μέρα εγκλεισμού σε στρατόπεδο συγκέντρωσης του ναζιστικού καθεστώτος ή να τελεί υπό όρους παρακολούθησης και ομηρίας, επειδή ανήκει στη συγκεκριμένη ομάδα, σημαίνει ότι είναι θύμα της ναζιστικής θηριωδίας. Το ότι κατάφερε να επιβιώσει σε αυτές τις συνθήκες παρά την προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι πράξη αντίστασης.

Παρόλα αυτά κανένας υπεύθυνος των ναζί δεν δικάστηκε μετά τη λήξη του 2ου Παγκοσμίου πολέμου για διώξεις εναντίον των Ρομά. Μάλιστα πολλοί από αυτούς συνέχισαν τη σταδιοδρομία τους στο δημόσιο τομέα της μεταπολεμικής Γερμανίας. Ο Ρόμπερτ Ρίτερ για παράδειγμα διορίστηκε το 1947 διευθύνων γιατρός για τη νεολαία στην υγειονομική υπηρεσία της Φρανκφούρτης και παρέμεινε στη θέση αυτή ως το θάνατό του το 1950. Πολλά δικαστήρια της τότε Ομοσπονδιακής Γερμανίας απέρριψαν το αίτημα πολλών Σίντι και Ρομά για αποζημιώσεις ως θύματα των βασανιστηρίων από τους ναζί. Μόλις το 1963 (17 χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου) το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο εξέδωσε μια απόφαση σύμφωνα με την οποία οι Σίντι και οι Ρομά διώχθηκαν ήδη από το 1938 για ρατσιστικούς λόγους. Χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια: το 1985 ο τότε πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Γερμανίας , Ρίχαρντ φον Βάιτσεκερ σε ειδικό λόγο αποδέχτηκε ότι οι Ρομά είναι θύματα της ναζιστικής Γερμανίας. Η ιστορική αποκατάσταση του Ολοκαυτώματος των Ρομά από το ναζιστικό καθεστώς θα ολοκληρωθεί στις αρχές του 2013 με την θεμελίωση του μνημείου μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά στην πλατεία του κοινοβουλίου στο Βερολίνο.

Η ιστορική αφήγηση θα μπορούσε να τελειώσει στο σημείο αυτό: παρουσιάστηκαν τα σημαντικότερα γεγονότα και έτσι επιτελέστηκε το καθήκον. Η επιλογή όμως της παρουσίασης του Ολοκαυτώματος των Ρομά ως ένα λησμονημένο γεγονός για την Ελληνική πραγματικότητα δεν γίνεται τυχαία αλλά υπονοεί μια σειρά από σκέψεις (ερωτήματα), οι οποίες αξίζει να διερευνηθούν. Έτσι προφανώς και έρχεται στο προσκήνιο ο ρόλος θεσμών, που επηρεάζουν τις μορφωτικές διαδικασίες (τυπική εκπαίδευση, ΜΜΕ, τοπική αυτοδιοίκηση κλπ). Η ιστορική διερεύνηση, αλλά και η παρουσίαση του οποιουδήποτε γεγονότος – στην περίπτωσή μας του Ολοκαυτώματος των Ρομά- δε σημαίνει βέβαια μόνο μια χρονολογική παράθεση κάποιων γεγονότων. Σημαίνει αντίθετα να εξηγούνται τα πως και τα γιατί με κοινωνικούς και πολιτικούς όρους. Όταν αυτά τα γεγονότα έχουν να κάνουν με πολιτικές αποφάσεις, στο επίπεδο της εκπαίδευσης αυτές μετουσιώνονται με τις επιλογές συγκεκριμένων γνώσεων.

Έτσι όσον αφορά την ιστορία, που διδάσκεται στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, δεν υφίσταται το γεγονός του Ολοκαυτώματος των Ρομά. Τυχαία άραγε αυτή η παράληψη του συγκεκριμένου γεγονότος ή πρόκειται για μια επιλογή διαχρονικού αποκλεισμού της συγκεκριμένης γνώσης;. Η απάντηση στο ερώτημα έχει να κάνει με τον κοινωνικό έλεγχο κατά την διαδικασία επιλογής μιας γνώσης και τη αποσιώπηση κάποιας άλλης. Πίσω από αυτή τη διαδικασία κρύβεται ο διαχρονικός στόχος: (1). Της εγχάραξης ενός ορισμένου τρόπου προσέγγισης του παρελθόντος για τη δημιουργία ελεγχόμενων τρόπων σκέψης και συμπεριφοράς. (2). Της διαμόρφωσης μιας ιδεολογικής συμμόρφωσης των παιδιών σήμερα και πολιτών αύριο. Έτσι η όποια επίσημη καταγραφή του Ολοκαυτώματος των Ρομά κατά την κυρίαρχη ιδεολογία δημιουργεί πρόβλημα στον ιδεολογικό προσανατολισμό της δήθεν ομοιομορφίας και της ομοιογένειας της Ελληνικής κοινωνίας, που χρόνια τώρα προωθεί το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Στο πλαίσιο αυτό η παρουσία μια ομάδας όπως οι Ρομά με χιλιετή ιστορική παρουσία στον Ελλαδικό και Ευρωπαϊκό χώρο προφανώς και δημιουργεί ρήγματα στις πολιτικές της ιδεολογικής ομοιομορφίας.

Ό,τι αποκλείει ως γνώση το επίσημο αναλυτικό πρόγραμμα του σχολικού συστήματος πολλές φορές το αναδεικνύουν άλλοι θεσμοί, οι οποίοι με τον τρόπο αυτό θέτουν σε λειτουργία και εφαρμογή κριτικές διαδικασίες απόκτησης και ανάδειξης της γνώσης μέσω της κοινωνικής τους ευθύνης απέναντι στους πολίτες. Έτσι υπάρχουν παραδείγματα της τοπικής αυτοδιοίκησης: 1. Αυτό του δήμου Ταύρου για να μας θυμίζουν από το 1985 το Ολοκαύτωμα των Ρομά μέσα από ένα μνημείο, που στήθηκε για 11 Ρομά στον τόπο εκτέλεσής τους από τα στρατεύματα κατοχής. 2. Του πρώην δήμου Χαλάστρας, που για χρόνια μέσα στην καλοκαιρινή ραστώνη επέμενε να μας θυμίζει το Λησμονημένο Ολοκαύτωμα των Ρομά με μια λιτή τελετή με Ρομά της περιοχής. 3. Ο πρώην Δήμος Μενεμένης με το λιτό μνημόσυνο, που οργάνωνε για τη Μέρα του Ολοκαυτώματος των Ρομά στη συνοικία του Δενδροποτάμου (όπου η πλειονότητα των κατοίκων είναι Ρομά) σε συνεργασία με τη Μητρόπολη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως τη. 4. Η κατάθεση ειδικού πόστερ παιδιών Ρομά του Δενδροποτάμου στα βαγόνια του Άουσβιτς από την Αντιπροσωπεία του Δήμου Θεσσαλονίκης στις εκδηλώσεις του Άουσβιτς τον Απρίλιο του 2013. Επιπλέον πέρσι το 2013 στο πλαίσιο της έκθεσης φωτογραφίας με τίτλο “Don’t look down on me” του Κοσσοβάρου καλλιτέχνη Artan Korenica, που αφορούσε τη ζωή των Ρομά, ο Δήμος Θεσσαλονίκης οργάνωσε την 1.8.2013 ειδική εκδήλωση για το Ολοκαύτωμα των Ρομά

Βέβαια ως τώρα στην Ελλάδα δεν έχει ολοκληρωθεί κάποια επίσημη ιστορική έρευνα πανελλαδικής εμβέλειας για καταγραφή και ανάδειξη της συμμετοχής των Ρομά στην Εθνική Αντίσταση, όπως επίσης δεν έχουν καταγραφεί τα θύματα των Ρομά εκτελεσθέντων της κατοχικής περιόδου. Αποτελεί εξαίρεση η εργασία των Γεωργίου Γιάννη, Δημητρίου Μαρίας, Πολίτου Εύας, μέσα από την οποία αναδεικνύεται η συμμετοχή πολλών Ρομά στον αγώνα ενάντια στα στρατεύματα κατοχής με τη συμμετοχή τους στην Εθνική Αντίσταση. Οι Ρομά όμως μετά τον πόλεμο δεν διέθεταν τα μέσα και την πολιτική δύναμη για να αναδείξουν τόσο τη συμμετοχή τους στην Εθνική Αντίσταση όσο και τις διώξεις τους. Αν στα παραπάνω συμπεριληφθεί και το γεγονός ότι οι Ρομά ως το 1979 δεν θεωρούνταν Έλληνες πολίτες, τότε η οποιαδήποτε προσπάθεια ανάδειξης του Ολοκαυτώματος καθίσταται δυσκολότερη, αφού οι Έλληνες Ρομά θα λείπουν από πολλά επίσημα αρχεία.

Η μονομερής ανάμνηση του παρελθόντος, που για χρόνια καλλιεργεί το Ελληνικό σχολείο, δεν πρέπει να μας εμποδίζει να κοιτάζουμε κατάματα το παρόν και να αναδεικνύουμε σε κάθε περίσταση ότι την ιστορία την γράφουν άνθρωποι και πως οι πράξεις τους συνήθως κρίνονται ανάλογα με τη δύναμη και την πρόσβαση που έχουν στην εξουσία, για να την επιβάλλουν. Αυτού του είδους οι στάσεις που δημιουργούνται από τη χρήση της μνήμης «περιέχουν ένα πολύ αδύναμο ηθικό μάθημα και δεν διευκολύνουν καθόλου τη συμπεριφορά του σήμερα» (Τοντόροφ). Η εκπαίδευση πολλές φορές οριοθετεί το ρόλο της στα πλαίσια της εκπλήρωσης του χρέους της απέναντι σε ανθρώπους, στην ιστορία ή σε γεγονότα χωρίς να διερευνά τις επιπτώσεις στις σχέσεις των ανθρώπων, που είχαν αυτά τα γεγονότα. Ο Τσβετάν Τοντόροφ απέναντι στην αόριστη εκπλήρωση του χρέους θα πει: «Γι’ αυτό είμαι εχθρικός προς την ιδέα ότι υπάρχει ένα γενικό και αόριστο χρέος μνήμης και ότι αρκεί να θυμόμαστε το παρελθόν, ώστε όλα να πηγαίνουν καλύτερα στο παρόν. Όλα εξαρτώνται από τη συνειδητή χρήση της μνήμης» (Τοντόροφ, ο.π.)

Το γεγονός του Ολοκαυτώματος των Ρομά η επίσημη Ελληνική πολιτεία οφείλει για λόγους δικαιοσύνης, όπως το έθεσε ο Τοντόροφ, να το αναγνωρίσει όχι μόνο ως εκπλήρωση ενός αόριστου χρέους μιας ημέρας. Οφείλει το Ελληνικό κράτος μέσω των θεσμών του να παραδώσει το Ολοκαύτωμα όχι μόνο στους Ρομά αλλά σε όλους τους πολίτες, ως ένα επιπλέον ιδεολογικό πρόταγμα ενάντια στις ναζιστικές και φασιστικές ιδεολογίες. Σε τελική ανάλυση οι γνώσεις των Ολοκαυτωμάτων των Ρομά, των Εβραίων και των τοπικών Ολοκαυτωμάτων των Μαρτυρικών δήμων της Ελλάδας αποτελούν το ιστορικό υλικό της ενδυνάμωσης της Δημοκρατίας και την ιδεολογική ασπίδα ενάντια σε κάθε προσπάθεια απόκτησης κοινωνικών ερεισμάτων των ναζιστικών, φασιστικών, ρατσιστικών και εθνικιστικών ιδεολογιών. Η ιστορική διερεύνηση του γεγονότος του Ολοκαυτώματος μπορεί και πρέπει να πραγματοποιείται στην εκπαιδευτική διαδικασία όχι μόνο ως ένδειξη τιμής με την επετειακή διάσταση, αλλά και ως διαδικασία ενδυνάμωσης της δημοκρατίας Ο Μαρξ έγραφε το 1843: «Τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας αποτελούν πρόκληση «για στοχασμό και συσπείρωση της σκεπτόμενης και βασανισμένης ανθρωπότητας», τονίζοντας παράλληλα ότι, «για να εργαστούμε θετικά για τη διαμόρφωση του καινούργιου κόσμου, πρέπει να ρίξουμε άπλετο φως στον παλιό». Αυτό το άπλετο φως της δικαιοσύνης οφείλει να ρίξει η εκπαιδευτική διαδικασία στο Ολοκαύτωμα των Ρομά και στη συνέχεια να αναδείξει όλους τους λόγους της εσκεμμένης λησμονιάς του. Από μόνη της αυτή η ιστορική ανάδειξη του Ολοκαυτώματος θα θέσει τους όρους της σημερινής κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης και θέσης των Ρομά σε πλαίσια αποκλεισμών, ρατσισμού, φτώχειας και εξαθλίωσης. Η αλληλεγγύη και η διεκδίκηση μαζί με τους Ρομά για άρση των αδικιών που υφίστανται μπορεί να τεθούν με την ιστορική επίγνωση του Ολοκαυτώματος στο σήμερα.

*Ο Άγγελος Χατζηνικολάου είναι δάσκαλος στο 5ο δημοτικό σχολείο Μενεμένης (στο Δενδροπόταμο) Θεσσαλονίκης

—-

 Ενδεικτική βιβλιογραφία

Γεωργίου Γιάννη, Δημητρίου Μαρία, Πολίτου Εύα, (2001). Ρομά: Κατοχή και αντίσταση στην Ελλάδα. Ιστορικά-Ελευθεροτυπία, τχ 88. 32-35.

Fraser Angus (1998).Οι Τσιγγάνοι. Σκαρβέλη Γιάννα, μετάφραση. Αθήνα. Οδυσσέας.

Fings Karola, Heuss Herbert, Sparing Frank, (1998) Οι Σίντι και οι Ρομά υπό το Ναζιστικό καθεστώς Από τη φυλετική έρευνα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Παύλου Αλεξάνδρα, μετάφραση. Αθήνα. Καστανιώτης.

Kenrick Donald, (1997). Από τις Ινδίες στη Μεσόγειο. Λάβδα Μαρία, μετάφραση. Αθήνα. Καστανιώτης.

Λιεζουά Ζαν –Πιερ, (1999). Ρομά Τσιγγάνοι ταξιδευτές. Οι τσιγγάνοι της Ευρώπης. Σιπητάνου Αθηνά, μετάφραση. Αθήνα. Καστανιώτης.

Νόβιτς Μίριαμ, (1984) 500000 Τσιγγάνοι θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Ουνέσκο. Currier, Δεκεμβρίου 1984. 24-26

Τοντόροφ Τσβετάν, (2005). Η τέχνη της λήθης. Γιαλκέτσης Θανάσης (μετ). Κυρακάτικη Ελευθεροτυπία, 31.7.2005. Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ, τχ 193. 26

http://alterthess.gr via https://denplirono.wordpress.com

 [youtube https://www.youtube.com/watch?v=ckWwNpMQC1A&w=640&h=480]