«catch 22»

Το «catch 22» εκφράζει μια κατάσταση όπου η υπέρβαση και η λύση της είναι πρακτικά αδύνατη. Αυτό που μπορεί να ξεκλειδώσει το μυαλό είναι ένα κλειδι, μόνο που αυτό το κλειδί βρίσκεται μέσα στο μυαλό. Όσο κι αν ψάξεις έξω από το κλειδωμένο σου μυαλό κλειδί άλλο δεν υπάρχει ούτε κι αντικλείδι κάνει.

Ένα από τα κορυφαία αντιπολεμικά μυθιστορήματα που γράφτηκε από τον Ο Joseph Heller μετά τη φρίκη και την παράνοια που έζησε ως βομβαρδιστής της αμερικανικής αεροπορίας στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Με απαράμιλλο χιούμορ περιγράφει τις εικόνες που πέρασαν από τα μάτια του, προσπαθεί να εξηγήσει αυτή τη «σύγχρονη τρέλα» του ανταγωνισμού για τα κέρδη και τους πολέμους, στοχάζεται για τη μεγάλη πλειοψηφία, «τους μη έχοντες» και τη δυνατότητά τους να παρέμβουν καθοριστικά στην ιστορική διαδικασία.

Εξετάζει μεθοδικά τη παγίδα της ψευδαίσθησης, ότι δηλαδή έχουμε (μας προσφέρει το σύστημα) επιλογές. Όμοιο πρόσφορο αντίστοιχο η εκλογική διαδικασία που καλούμαστε να επιλέξουμε. Μια διαδικασία που αποτελεί το «υπέρτατο αδιέξοδο», αφού δεν μπορούμε να την υπερβούμε γιατί δεν υπάρχει άλλος τρόπος εκπροσώπησης ή αντιπροσώπευσης, ή «διοίκησης» μιας οργανωμένης κοινωνίας από τις εκλογές και τις κάλπες. Γιατί αυτό είναι η δημοκρατία και η δημοκρατία είναι το καλύτερο σύστημα επειδή έχει επιλογές, τις εξής συγκεκριμένες χωρίς αμφισβήτηση … Έτσι το άτομο υποχρεώνεται να πραγματώσει το εγώ του «αβίαστα» αλλά βαθύτατα επηρεασμένο και απόλυτα εξαρτημένο από τις επιλογές που του έχουν παρασχεθεί και τις οποίες έχει αποδεχτεί χωρίς αμφισβήτηση.

Τι σημαίνει χωρίς αμφισβήτηση; Ότι κλείδωσε το «μπαούλο» της αντίληψής του για το κόσμο έχοντας αφήσει και το κλειδί μέσα (στο μπαούλο). 

«O Γιοσάριαν τον κοίταξε ήρεμα και δοκίμασε διαφορετική μέθοδο. “Ο Ορρ είναι τρελός;”

“Βεβαίως είναι”. είπε ο γιατρός Ντάνικα.

“Μπορείς να τον κρατήσεις στο έδαφος;”

“Βεβαίως μπορώ. Αλλά πρέπει πρώτα να μου το ζητήσει. Έτσι λέει ο κανονισμός”.

“Τότε γιατί δε σου το ζητάει;”

“Επειδή είναι τρελός”, είπε ο γιατρός Ντανίκα. “Πρέπει να είναι τρελός για να συνεχίζει να πετάει σε μάχιμες αποστολές, παρά το γεγονός ότι έχει κινδυνέψει να σκοτωθεί τόσες φορές. Και βέβαια μπορώ να κρατήσω τον Ορρ στο έδαφος. Αλλά πρέπει πρώτα να μου το ζητήσει”.

“Αυτό είναι όλο κι όλο που πρέπει να κάνει, για να μείνει στο έδαφος;”, ρώτησε ο Γιοσάριαν.

“Όχι. Τότε δεν μπορώ να τον κρατήσω στο έδαφος”.

“Εννοείς πως υπάρχει παγίδα στη μέση;”

“Βεβαίως υπάρχει παγίδα”, αποκρίθηκε ο γιατρός Ντανίκα. Το Κατς-22. Όποιος θέλει να βγει από τις μάχιμες αποστολές δεν είναι πραγματικά τρελός”.

Υπήρχε μόνο μια παγίδα και αυτή ήταν το Κατς-22, που καθόριζε πως η ανησυχία κάποιου για την προσωπική του ασφάλεια, μπροστά σε πραγματικούς και άμεσους κινδύνους, ήταν λειτουργία του νου. Ο Ορρ ήταν τρελός και μπορούσαν να τον κρατήσουν στο έδαφος. Δεν είχε παρά να το ζητήσει, και μόλις το ζητούσε, θα έπαυε πια να είναι τρελός και θα έπρεπε να πετάξει και σε άλλες αποστολές. Ο Ορρ θα ήταν τρελός για να πετάξει και σε άλλες αποστολές, και υγιής αν δεν πετούσε, αλλά αν ήταν υγιής έπρεπε να πετάξει και σε άλλες. Αν πετούσε σε άλλες, ήταν τρελός και έτσι δεν ήταν αναγκασμένος να πετάξει, αλλά αν δεν ήθελε να πετάξει, ήταν υγιής και έπρεπε να πετάξει. Ο Γιοσάριαν είχε συγκινηθεί βαθύτατα από την απλότητα αυτού του άρθρου του Κατς-22 και άφησε να του ξεφύγει ένα σφύριγμα θαυμασμού».

(Δηλαδή, «catch 22» σημαίνει ότι εάν ο πιλότος ζητήσει να εξεταστεί και να υποστεί τη διαδικασία, δεν είναι τρελός αφού έχει τη φρόνηση και ζητάει να εξεταστεί. Οπότε μπορεί να συνεχίσει να πετάει. Εάν δεν έχει τη φρόνηση να εξεταστεί δε μπορεί ποτέ να ανακαλυφθεί εάν είναι τρελός, οπότε πάλι θα συνεχίζει να πετάει).