Αντίδοτο στον φόβο και τη ντροπή

Της Κατερίνας Μάτσα* – 

Στην κοινωνία της κρίσης που ζούμε, τα τραυματικά βιώματα που γεννούν οι καταστροφικές συνέπειες της στη ζωή των ανθρώπων τείνουν να γίνουν στοιχεία της καθημερινότητας.

Σ’ αυτά τα βιώματα της απώλειας του στοιχειώδους αισθήματος βεβαιότητας που δίνει η καθημερινή εξασφάλιση των αναγκαίων υλικών και πνευματικών όρων ύπαρξης, έχουν τη ρίζα τους πολύπλοκα και οδυνηρά συναισθήματα, με κυρίαρχα ανάμεσά τους τον φόβο και τη ντροπή. Ο φόβος ενσταλάζεται συστηματικά από τους μηχανισμούς της βιοεξουσίας στον ψυχισμό των ανθρώπων και τον διαβρώνει, τον δηλητηριάζει, πολλαπλασιάζοντας τα καταστροφικά αποτελέσματά του. Κυριαρχεί ο φόβος για το αύριο που είναι απρόβλεπτο, για το σήμερα που σφραγίζεται από μια απόλυση απ’ τη δουλειά, μια κατάσχεση του σπιτιού, τη φτώχεια και τη δυστυχία. Μαζί  με τον φόβο αναδύεται και η ντροπή. Η ντροπή είναι ένα μεταδοτικό συναίσθημα. Ντρέπεσαι για τη ντροπή του άλλου. Η ντροπή, έλεγε ο Φρόυντ, εγγράφεται στη σχέση με τον Άλλο. Την ίδια στιγμή, όμως, η ντροπή είναι και πολύ προσωπικό συναίσθημα. Το κρύβεις, το θάβεις μέσα σου, δεν το μοιράζεσαι, καταδικάζεις τον εαυτό σου στη σιωπή, γιατί στα μάτια σου η ντροπή σου είναι και η απόδειξη της ανικανότητάς σου, της αποτυχίας σου να τα καταφέρεις. Την κρατάς, λοιπόν, κρυμμένη βαθιά στον ψυχισμό σου μαζί με τα άλλα επώδυνα συναισθήματα, την ενοχή, τον θυμό, την οργή, την απελπισία, την επιθυμία να εκδικηθείς.

Παραμένοντας, όμως, σ’ αυτή την κατάσταση η ντροπή απειλεί και τα τρία θεμέλια της ταυτότητας, το αίσθημα της αυτοεκτίμησης, τους συναισθηματικούς δεσμούς με τους άλλους, το αίσθημα του ανήκειν στην ομάδα, την κοινότητα, την κοινωνία.

Απειλεί να σε καταδικάσει στην αδράνεια, την ανημπόρια, τη σιωπή και τη δυστυχία, στην παραίτηση, την εθελούσια δουλεία.

Όταν όμως συσσωρευθούν κάποιοι όροι που ξεπερνούν τα όρια της ανοχής των ανθρώπων, όταν οι ματαιωμένες προσδοκίες και τα διαψευσμένα όνειρα αρχίσουν να ζητούν εκδίκηση.

Όταν αυτοί που ταπεινώνονται και ντρέπονται για την ίδια την ταπείνωσή τους βιώνουν άμεσα τον κίνδυνο να χάσουν τον εαυτό τους, μαζί με ό, τι έχει απομείνει από την αυτοεκτίμησή τους.

Όταν αισθάνονται ότι απειλείται η αξιοπρέπειά τους.

Τότε μπορεί να οδηγηθούν σε εσωτερικές ανατροπές φτάνοντας και στην εξέγερση, σαν πράξη απελπισίας, αναζητώντας μάλιστα και συμμάχους, για να διεκδικήσουν μαζί την ουσία της ύπαρξής τους, το καθολικό δικαίωμα στην αξιοπρέπεια.

Βέβαια, βασική προϋπόθεση για μια τέτοια στάση είναι η λειτουργία μέσα σε όρους συλλογικότητας, σε μορφές αυτοοργάνωσης, σαν αυτές που ξεφυτρώνουν καθημερινά.

Σ’ αυτούς τους χώρους της συλλογικής δράσης και της κοινωνικής αλληλεγγύης όπου το εγώ ανοίγεται στο εμείς, μπορεί να πραγματωθεί με δημιουργικό τρόπο η σύγκρουση με την εξατομίκευση, που έχει πάρει δραματικές διαστάσεις. Εδώ η ντροπή μπορεί να γίνει λόγος και πράξη, που τη μοιράζονται και τους απελευθερώνει από την αιχμαλωσία της σιωπής και της παθητικότητας. Μπορεί να γίνει λόγος εξεγερτικός, επαναστατικός, πηγή ελπίδας και ανάτασης…

* Η Κατερίνα Μάτσα είναι ψυχίατρος και συγγραφέας | http://www.e-dromos.gr